ဆလုံ (ခေါ်) မော်ကင်းလူမျိုးများသည် နတ်ကိုးကွယ်သောဓလေ့ရှိကြသည်။ ဆလုံတို့ကိုးကွယ် ယုံကြည်သော နတ်များမှာ အောက်ပါအတိုင်းဖြစ်ပါသည်။

         (က)ဘိုးဘွားဘီဘင်နတ်ကိုးကွယ်မှု

(ခ) လှေစောင့်နတ်ကိုးကွယ်မှု

(ဂ) ပန်းဒေါင်းတို့၏ ရိုးရာနတ်ဖြစ်သောမြွေနတ်ကိုးကွယ်မှု

(ဃ)“ပေတအို” ခေါ် တံခါးပေါက်စောင့်နတ်ကိုးကွယ်မှု

(င) နတ်တိုင်နှင့်ပူဇော်ပသမှု(ယုံကြည်ကိုးကွယ်မှု) စသည်တို့ဖြစ်ပါသည်။

ကျေးရွာ၌ သမာဓိရှိပြီး ငွေကြေးအနည်းငယ်အဆင်ပြေသောသူနှင့် ရိုးရာဆရာများက ခေါင်းဆောင်အဖြစ် အုပ်ချုပ်လျက်ရှိသည်။ အထူးသဖြင့် မိသားစုတစ်စုမှာ ပင်လယ်ထဲသို့ မိသားစုအလိုက် ဖြစ်စေ မိသားစုအလိုက်အပြင် အခြားသောသူများဖြစ်စေ ထိုမိသားစုထဲမှ အလုပ်လုပ်ရာတွင်လည်းကောင်း၊ လှေအားဖြင့်ကျွန်းတစ်ကျွန်းသွားလာရာတွင်လည်းကောင်း၊ ထိုအရာအားလုံးကို ညွှန်ပြပေးရာတွင် ထိုမိသားစုထဲမှ ဖခင်သည် ဩဇာအာဏာအရှိဆုံးသော သူဖြစ်သည်။

မော်ကယ်(ဆလုံ)လူမျိုးများ၏ ရိုးရာယဉ်ကျေးမှုအကများကို မော်ကယ်(ဆလုံ) ရိုးရာနတ်ပွဲများတွင် ကလေ့ရှိကြပြီးနတ် ဆရာမများမှ ဝါးဆစ်များ၊ဗုံများနှင့်ဒန်အိုးများကို တီးခတ်ပြီး ပထမတွင်ငြိမ့်ညောင်းစွာ စည်းချက်နှင့်အညီကခုန်ကြပြီး နောက်ပိုင်းတွင် မြိုင်မြိုင်ဆိုင်ဆိုင်ကခုန်ကြပါသည်။ ထိုသို့ ကခုန်ရာ တွင် ဆလုံရိုးရာတေးသီချင်းကိုလည်း သီဆိုကြပါသေးသည်။ 

မော်ကယ်(ဆလုံ) တိုင်းရင်းသားတစ်မျိုးသားလုံးသည် မိမိတို့၏ ရိုးရာမပျက်ဓလေ့ ထုံးစံများ အတိုင်း ပြန်လည်ထိန်းသိမ်းစေရန် နှင့် ရိုးရာလက်မှုများနှင့်ဆိုင်သည့် လက်မှု ပညာများကို ပြန်လည်တီထွင်နိုင်ရန် နှင့် ရိုးရာယဉ်ကျေးမှုများသော စကားအပြောအဆို၊ အဆိုအက အတီးများကိုလည်း မိမိတတ်စွမ်းသမျှ ပြန်လည်ဖော်ထုတ်ပေးရန်ဖြစ်ပါသည်။

မော်ကယ်(ဆလုံ) တိုင်းရင်းသားများကို ဆလုံဟု အသုံးအနှုန်း အစား  မော်ကယ်(ဆလုံ) တိုင်းရင်းသားများဟုသာ သုံးနှုန်းသင့်ပါသည်။ ရိုးရာနတ်ကပွဲများ ကျင်းပချိန်တွင် ရိုးရာပွဲတွင် ပါဝင်ပတ်သက်မှု မရှိသောသူများ၊ ထိုနေရာတွင်ရှိသောအစားအစာဖြစ်သော “ခရင်း” ကို နတ်ပွဲ ကျင်းပချိန်၌ စာသုံးခြင်းအား ရှောင်ကြည်သင့် ပါသည်။ ထို့အပြင် ရိုးရာနတ်ကသည့် နေရာတွင် ညစ်ညမ်းသော၊ ကြမ်းတမ်းသော စကားများ ပြောဆိုခြင်းများ၊ ပမာမခန့်အပြုအမူ များနှင့် အနေအထိုင်အပြုအမူများအား ရှောင်ကြဉ်သင့်ပါသည်။

၂၈။မြန်မာနိုင်ငံသည် ရာမညတိုင်း(မွန်)နှင့်တစ်ဆက်တစ်စပ်တည်း ဆက်စပ်တည်ရှိသော်လည်း ရာမညတိုင်းတွင် သာသနာသက္ကရာဇ်(၃၀၀)ကျော် ကာလကပင် “အာသောကမင်းတရားကြီး” ပြုစု ကာ ထေရဝါဒသာသနာတော် ရောက်ရှိပျံ့ပွါးနေပြီဖြစ်ပေသည်။ မြန်မာနိုင်ငံတွင် တိဗက်-မွန်ဂို လီးယား၊ ကမ္ဘောဒီးယားစသည်တို့ အဆင့်ဆင့်ကျယ်ပြန့်လာသော တန္တြ-မန္တြ ရောယှက်သည့် “မဟာ ယန” အယူဝါဒအနွယ်များဖြစ်သော “အပြာရောင်”အဝတ်အရုံများဝတ်ဆင်သည့် “အရည်းရှင် ယောင်များသာ ထွန်းကားခဲ့ပေသည်။   ယင်းတို့မှာ သာသနာတော်နှစ်(၁၀၀၀ )ကျော်လောက်ကပင် မြန်မာနိုင်ငံသို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်ဟု ခန့်မှန်းရသည်။

၂၉။အဆိုပါ “ရှင်အရည်း”ဘာသာသည် မြန်မာနိုင်ငံတွင် နှစ်ပေါင်း(၅၀၀)ကျော်မျှ လွှမ်းမိုးခဲ့ရာ ပုဂံမင်းဆက်(၄၆)ဆက်တိုင်အောင်ကြီးစိုးလျက် “စုက္ကတေးမင်း”လက်ထက်အထိ တစ်စုလျှင်(၃၀)မျှစီ ရှိသော အစုပေါင်း(၁၀၀၀)၊ဂိုဏ်း(၃၀၀၀)ကျော်အထိရှိလေသည်။ ရှင်အရည်းတို့သည် “ရဟန်း” ဟူ သော အမည်ကိုခံယူကာ ၎င်းတို့၏ အကြီးအမှူးကို “သံဃရာဇာ”ဟု ခေါ်ဝေါ်သမုတ်ကြလေသည်။

၃၀။ ထိုကာလ “အရည်းသာသနာ”သည် မြန်မာနိုင်ငံတစ်ဝှမ်းလုံးဖုံးလွှမ်းလုနီးပါး တန်ခိုးအာဏာ ကြီးမားခဲ့ပြီး “မင်္ဂလာပန်းဦး”များ တင်မြှောက်ရသည့်အထိ အကျင့်တရားတို့ပျက်ယွင်းခဲ့လေသည်။

၃၁။ပုဂံမင်းဆက်(၄၇)ဆက်မြောက်မင်းဖြစ်သည့် “သီရိအနုရုဒ္ဓါ”အမည်ရှိ အနော်ရထာမင်းမြတ် ကာလရောက်မှ  အရည်းရဟန်းတို့အား တစ်စတစ်စသုတ်သင်ကာ လူဝတ်လဲစေပြီး  မြန်မာနိုင်ငံတွင် ထေရဝါဒ ဗုဒ္ဓသာသနာထွန်းကားစေရေးဆောင်ရွက်ခဲ့ရလေသည်။

၃၂။ ခရစ်သက္ကရာဇ်(၁၀၅၇)ခုနှစ် {သာသနာသက္ကရာဇ်-၁၆၀၁)ခုနှစ်တွင် အနော်ရထာမင်း (ဘုရင် သီရိအနုရုဒ္ဓါ)သည် ရာမညတိုင်း သထုံပြည်မှ ပိဋကတ်တော်များနှင့်တကွ ရဟန်းသံဃာတော်များကို ပင့်ဆောင်တော်မူလျက် ပုဂံပြည်သို့ ဗုဒ္ဓဘာသာ သာသနာရောက်ရှိတည်စေတော်မူခဲ့လေသည်။

၃၃။ ပုဂံမင်းဆက်(၄၇)ဆက်မြောက် အနော်ရထာမင်းကာလမှ အစပြု၍  ဆက်ခံအုပ်စိုးခဲ့သော ထီးဆောင်းမင်းအဆက်ဆက် ယနေ့ကာလတိုင် မြန်မာနိုင်ငံတွင် ထေရဝါဒ ဗုဒ္ဓသာသနာ စည်ပင် ပျံ့ပွါးထွန်းကားခဲ့ရာ ဗုဒ္ဓမြတ်စွာ ပရိနိဗ္ဗာန်စံတော်မူပြီးနောက်ပိုင်း သံဃာယနာတင်ခြင်း(၆)ကြိမ် ရှိခဲ့ရာတွင် ပဉ္စမသံဃာယနာတင်ခြင်းကို ကုန်းဘောင်ခေတ်နှောင်းပိုင်း “မင်းတုန်းမင်းတရားကြီး” လက်ထက် သာသနာသက္ကရာဇ်(၂၄၁၅)ခုနှစ်တွင်လည်းကောင်း၊ ပိဋကတ်တော်တို့အား “ကျောက် ထက်” အက္ခရာတင်ခြင်းကို အက္ခရာ၊ ပုဒ်၊ ပါဌ်၊ ပုဒ်သေး၊ ပုဒ်မတို့ မတိမ်းစောင်းရလေအောင် ရဟန်းပုဂ္ဂိုလ် လူပုဂ္ဂိုလ် ပညာရှိတို့ ကြပ်မတ်လျက် အောက်ပါအရည်အတွက်အတိုင်း ကျောက်ထက် အက္ခရာ တင်ခဲ့လေသည်-

(က) ဝိနည်း(၅)ကျမ်း ပါဠိတော်(ကျောက်စာချပ်ရေ) - ၁၁၁-ချပ်

(ခ) အဘိဓမ္မာ(၇)ကျမ်း ပါဠိတော်(ကျောက်စာချပ်ရေ) - ၂၀၈-ချပ်

(ဂ) သုတ္တန် ပိဋကတ်ပါဠိတော်(ကျောက်စာချပ်ရေ) - ၄၁၀-ချပ်

၃၄။ ထိုသို့ ကျောက်ထက်အက္ခရာတင်ခြင်း အပြင်ပေထက် အက္ခရာတင်ခြင်းအဖြစ် ညီတော် အိမ်ရှေ့စံ(ကနောင်မင်း)အား ကြီးမှူးကြပ်မတ်စေလျက် ကောဇာသက္ကရာဇ်(၁၂၂၂)ခုနှစ်မှ (၁၂၃၀) ပြည့်နှစ်အတွင်း ပိဋကတ်တော်များကို ရွှေရေး၊ မင်ရေး၊ ကညစ်ရေးတို့ဖြင့် ရေးကူးစေတော်မူခဲ့ပြီး မန္တလေးတောင်ခြေရှိ “ပိဋကတ်တိုက်တော်ကြီး” တွင် တည်ထားတော်မူလေသည်။

၃၅။ လွတ်လပ်ရေးရပြီးနောက်ပိုင်း(၁၉၅၄)ခုနှစ်တွင် ဆဋ္ဌမသံဃာယနာတင်ခြင်းကို နိုင်ငံတော် ဝန်ကြီးချုပ် ဦးနုလက်ထက်၌ ရန်ကုန်မြို့၊ ကမ္ဘာအေးစေတီတော် “မဟာပါသာန လိုဏ်ဂူတော်”ကြီး၌ သံဃာယနာတင်ခဲ့လေသည်။

၃၆။ ပုဂံခေတ်မြန်မာနိုင်ငံတော်ကို ဦးစွာစည်းလုံးအုပ်ချုပ်သော မင်းမှာ (၄၇)ဆက်မြောက် အနော်ရထာမင်း(၁၀၄၄-၁၀၇၃)ဖြစ်ရာ ထီးဆောင်းမင်းအဖြစ် ပုဂံပြည်ကို သုံးဆယ့်သုံးနှစ်တိုင်တိုင် အုပ်ချုပ်စိုးစံခဲ့သူဖြစ်သည်။  ထိုမင်းလက်ထက်တွင် ပုဂံပြည်သားတို့သည် ရတနာသုံးပါးအပြင် လောက နာထဘုရား၊ နတ်နဂါး၊ ဟိန္ဒူဘုရားနှင့် အကျင့်ဆိုးသောအရည်းရဟန်းတို့ကို အရောရောအနှောနှော ကိုးကွယ်လျက်ရှိရာမှ အနော်ရထာမင်း၏ အားထုတ်ကြိုးပမ်းမှုဖြင့် မြန်မာနိုင်ငံ(ပုဂံပြည်)တွင် ဗုဒ္ဓ သာသနာရောက်ရှိခဲ့ခြင်းဖြစ်ပေသည်။  အနော်ရထာမင်းတည်ခဲ့သော “ရွှေစည်းခုံ”စေတီတော်သည် ထင်ရှားသော စေတီတစ်ဆူဖြစ်ပေသည်။

၃၇။ကျန်စစ်သားမင်း(၁၀၈၄-၁၁၁၂)လက်ထက်တွင်လည်း အနော်ရထာမင်းကဲ့သို့ပင် ရှင်အရဟံ၏ အဆုံးအမကိုခံယူကာ ဘာသာသာသနာတိုးတက်ထွန်းကားရေးကို ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။   တိုင်းပြည်ကို အုပ်ချုပ်ရာ၌ လူမျိုးမရွေး၊ ဘာသာအယူဝါဒမရွေး တရားမျှတစွာ ဆောင်ရွက်သည်။ ကျောက်စာများကို မွန်ဘာသာဖြင့်ရေးထိုးခြင်းဖြင့် မွန်တို့အား အရေးပေး၏။ ပိဋကတ်တို့ကို ပြန်လည်စုဆောင်းတည်း ဖြတ်၏။ ကျန်စစ်သားမင်းတည်ခဲ့သော ပုဂံ “အာနန္ဒာဂူဘုရား”သည် ထင်ရှားသော ဂူဘုရားတစ်ဆူ ဖြစ်သည်။ ပုဂံပြည်သား ရဟန်းပညာရှိ/လူပညာရှိတို့သည် သီဟိုဠ်ကျွန်း၊ မဇ္ဈိမဒေသ၊ အိန္ဒိယ တောင်ပိုင်းတိုင်းနိုင်ငံတို့သို့ သွားရောက်၍ ဓမ္မသတ်ကျမ်း၊ ဆေးကျမ်း၊ နက္ခတ်ကျမ်း၊ စသည့် လောကီ ပညာရပ်များကိုလည်းကောင်း၊ ပိဋကတ်ဆိုင်ရာလောကုတ္တရာပညာများကိုလည်းကောင်း သင်ကြား ကြသည်။ ကျန်စစ်သားမင်း၏ သားတော် ရာဇကုမာရ်မင်းသားသည် “မြစေတီကျောက်စာ”ကို ပါဠိ ဘာသာ၊ ပျူဘာသာ၊ မွန်ဘာသာ၊ မြန်မာဘာသာတို့ဖြင့် ရေးထိုးသည်။ ပါဠိစာပေလောကတွင် ယခုတိုင် ထင်ရှားကျော်စောသည့် “သဒ္ဒနီတိ” ပါဠိသဒ္ဒါကျမ်းကို “ရှင်အဂ္ဂဝံသ” ဆရာတော်မှ ရေးသားခဲ့သည်။ ထိုအချိန်တွင် ပုဂံပြည်၌ ဗုဒ္ဓဘာသာသာသနာသည်နေလိုလလို ပွင့်ထွန်းနေပြီဖြစ်၍ ပုဂံပြည်သား တို့သည် ကျောင်း ၊ကန်၊ ဘုရားများတည်ထားကြ၏။  ထိုကျောင်းကန်ဘုရားတို့သည် ဗိသုကာအရာ၌ လည်းကောင်း၊ပန်းချီ အရာ၌လည်းကောင်း သဒ္ဓါကြည်ညိုဖွယ်ဆောင်၏ စေတီ၊ ပုထိုးတို့၌ သင်ပုတ်၊ ရေချမ်း၊ကွမ်း၊ ပန်းတင်လှူ၍လည်းကောင်း ၊ ဆီမီးထွန်းညှိ၍လည်းကောင်း ၊ စည် ၊ ပတ်စာ ၊ ခွက်ခွင်း စသော တူရိယာများ တီးမှုတ်၍လည်းကောင်း၊ တံမြတ်ဝတ်ပြု၍လည်းကောင်း ပူဇော်ကြသည်။ ထင်ရှားသော စေတီဘုရားများကား လောကနန္ဒာ၊ ရွှေစည်းခုံ၊ မင်္ဂလာစေတီတို့ဖြစ်၍ ဂူဘုရား များကား အာနန္ဒာ၊ ကူပြောက်ကြီး၊ သဗ္ဗညုကန်တော့ပလ္လင်တို့ ဖြစ်သည်။  ပုဂံရွှေကူကြီးကျောက်စာ၌ ခရစ် သက္ကရာဇ် (၁၁၃၁)ခုနှစ်တွင် ရေးထိုးခဲ့သော ပါဠိ(၁၀၀)အဆုံးသတ် သက္ကတဘာသာသုံးကြောင်းတို့ သည် “အလောင်းစည်သူမင်း”၏ ဆုတောင်းပတ္တနာဖြစ်ပေသည်။

၃၈။ ရှေးမြန်မာထီးဆောင်းမင်းများလက်ထက်တော်အခါကပင် နိုင်ငံရေး၊ ပထဝီဝင်နှင့် စပ်လျဉ်း၍ သုံးသော ဝေါဟာရများအနက် “တိုင်း”သည် လူမျိုးတစ်မျိုးပေါင်းစု၍နေသောအရပ်ကို ဆိုလိုသည်။ မြန်မာနိုင်ငံကို အောက်ပါအတိုင်း “တိုင်း”နှင့် “ပြည်”ဟု ခွဲဝေးသတ်မှတ်သည်-

(က) တိုင်းများ

(၁) သုနာပရန္တတိုင်း

(၂) တမ္ပဒီပတိုင်း

(၃) သီရိခေတ္တရာတိုင်း

               (၄) ဇေယျဝေဎုဏတိုင်း

(၅) ရာမညတိုင်း

                (၆) သုဝဏ္ဏဘုမ္မိတိုင်း

(၇) ကမ္ဘေဇတိုင်း

(၈) စိန့်တိုင်း

(ခ) ပြည်များ

(၁) ကျော်ကသည်းပြည်

(၂) ဂျွမ်းပြည်

၃၉။ ဤတွင် ပြည်သည်တိုင်းလောက်မနှံ့ပြားသော နေရာကိုဆိုသည်။ အောက်မြန်မာပြည်ကို “အောက်ဖြစ်စဉ်တစ်လျောက်”ဟူ၍ လည်းကောင်း၊ ရာမည(သို့မဟုတ်)မုတ္တမ၊ ဥပါယ်ခို၊ ပုသိမ်တို့အား တလိုင်း(မွန်)သုံးရပ်ဟူ၍လည်းကောင်း၊ ရှမ်းဒေသကို “ကိုးကျိုင်း၊ ကိုးမှိုင်း၊ ကိုးထား၊ ကိုးမော”ဟူ၍ လည်းကောင်း၊ ကျောက်ဆည်(၉)ခရိုင်( သို့မဟုတ်)လယ်တွင်း(၉)ခရိုင်၊ ဇင်းမယ်(၅၇)ခရိုင်၊ ပုသိမ်(၃၂) မြို့ခရိုင်ဟူလည်းကောင်း သတ်မှတ်သည်။

၄၀။ အရပ်ရပ်ဆိုင်ရာ အုပ်ချုပ်ရေးဌာန(၇)ဌာနအဖြစ် တောင်ဖက်တိုက်၊ မြောက်ဖက်တိုက်၊ အရှေ့ ဖက်တိုက်၊ အနောက်ဖက်တိုက်၊ ဆင်ကျည်တိုက်၊ တွင်းသင်းတိုက်၊ မဟာဒါန်တိုက်ဟူ၍ သတ်မှတ် သည်။

၄၁။ အဝေးမြို့သည် အရေးကြီးသော အုပ်ချုပ်ရေးလက္ခဏာဖြစ်သည်။ အတွင်း(သို့မဟုတ်) ပြည်ထဲ နယ်မြေနှင့် ဆန့်ကျင်ဖက်ဖြစ်ဟန်တူသည်။ အဝေးမြို့တွင် ရှမ်းပြည်နှင့်မြို့စားများအား ခွဲဝေချထား အပ်သော အခြားမြို့များပါဝင်သည်။ ဧရိယာအားဖြင့် “တိုက်” “ခရိုင်”တို့အောက်ငယ်၍ အုပ်ချုပ်ရေး စနစ်တွင် အရေးကြီးဆုံးဧကမူကား “မြို့”ဖြစ်သည်။

၄၂။ ဌာနချုပ်ကို “မြို့မ”ဟူ၍လည်းကောင်း၊လက်အောက်ခံမြို့ကို “မြို့ရံ”ဟူ၍လည်းကောင်းခေါ် ၏။ မြို့တွင်းရှိရွှာသူကြီးအရေအတွက်သည် ရွာအရေအတွက်လောက်မများကြောင်းတွေ့ရှိရသည်။

၄၃။ အစိုးရဝန်ထမ်းဖြစ်သော အမှုထမ်းတို့ကို အသင်း၊အစု၊အစို့ဖွဲ့၍ထား၏ ။များသောအားဖြင့် လက်နက်ကိုင်စစ်တပ်ဖြစ်သည်။ တပ်တို့သည် သူရဲ(၁၂)တပ်၌ ပါဝင်ကြ၏ ။ မြင်း၊ဒိုင်း၊ဆင်၊ သေနတ်၊ ကာ၊လွှား၊လှံရှည်တို့သည် ထင်ရှားသော စစ်မှုထမ်းဌာနခွဲများဖြစ်ကြသည်။ 

၄၄။ အရာထမ်းများအနက် “အတွင်းဝန်”သည် အတွင်းမှုစီရင်ပိုင်ခွင့်နှင့်တကွ အတွင်းသားတို့ အာဏာတားဆီးနိုင်သည်။ အတွင်းဝန်တို့ကို ဗြဲတိုက်အရာထမ်းမှူးများဟုလည်းခေါ်သည်။  နန်းတော် နောက်ပိုင်းမိန်မဆောင်ဖြစ်သော “အနောက်ရုံး”ကို အုပ်ထိမ်းသော အရာထမ်းကို “အနောက်ဝန်” ဟုခေါ်သည်။

၄၅။ ပုဂံခေတ်တွင်ထင်ရှားသော “ကလန်၊သံပျင်၊စာချီ”တို့ကိုလည်းတွေ့ရသည်။ “ကလန်”ဟူသည်မှာရွာသူကြီးနှင့် အလားတူသည်။     “သံပျင်”ကား    ဘုရင့်အမိန်တော်ကိုချသူဖြစ်သည်။    “စာချီ”မှာ စာရေးတော်တို့၏ အချုပ်ဖြစ်သည်။

၄၆။ အခွန်တော်နှင့်ပတ်သက်လျှင် “မြေခွန်၊ ရေခွန်၊ ယာခွန်၊ ကိုင်းခွန်၊ တောခွန်”အစရှိသည်တို့ကို တွေ့ရသည်။ နှစ်စဉ်ပုံသေပေးရသော အခွန်ကို “ခွန်သေ”ဟုခေါ်၍ တစ်နှစ်မှတစ်နှစ်ပြောင်းလဲသည့် အခွန်ကို “ခွန်ရှင်”ဟုခေါ်သည်။  “ရွှေနန်းရိုး၊ ရွှေခွန်၊ ငွေခွန်”သည် မြို့တော်ရှိ အရာထမ်းတို့သို့ ထမ်း ဆောင်ရသောအခွန်ဖြစ်သည်။   အချို့ရွာတို့သည် ရွှေ၊ ငွေအစား သစ်ခွပန်း(သို့မဟုတ်) အခြားပန်း တော်တို့ကို ဆက်ကြသည်။ ဆဲ့နှစ်မှုထမ်းတို့မှာ သာမန်သစ်တောထွက်ပစ္စည်းလက်ဆောင်ဖြစ်သည်။  ထို့အပြင် “တရားကွမ်းဖိုး၊ ကွမ်းဖိုး၊ တရားစကားဟုခေါ်သော တရားစီရင်မှုအခငွေများလည်း ရှိသည်။

၄၇။ရွှေပြည်ခေါ် မြန်မာနိုင်ငံကို နယ်မြေအားဖြင့်လည်းကောင်း၊ ဌာနအားဖြင့် လည်းကောင်း အုပ်ချုပ်သည်။   နယ်မြေအုပ်ချုပ်ပုံတွင် ဘုရင့်ကိုယ်စား အမှုထမ်းများနှင့် ရိုးရာအမှုထမ်းများ ပါဝင် သော နှစ်ထပ်အစိုးရရှိသည်။   နယ်မြေအုပ်ချုပ်ရေးတွင် အောက်ပါအတိုင်း အုပ်ချုပ်ပုံ(၃)မျိုး ရှိသည်-

(က) မြို့တော်၌ နန်းတော်ပတ်လည်ငါးတိုင်အတွင်း စီရင်ပိုင်ခွင့်ရှိသော မြို့ဝန်နှင့် လက် အောက်ခံများ

(ခ) မြို့တော်အပြင်ဘက်၌ ဘေးဘိုးအစဉ်အဆက်ကြီး စိုးအုပ်ကွပ်တိုင်တော်သည့် နယ်မြေ အတွင်း ရိုးရာကျွန်တော်မျိုးဖြစ်သော တိုင်းသူရင်းတို့ကိုသာ စီရင်ပိုင်ခွင့်ရှိသော “မြို့ကွပ်” နှင့် အခြားအမှုထမ်းများ

(ဂ) စော်ဘွားအစရှိသည့် ရိုးရာကြီးအကဲတို့လက်အောက်ရှိ အဝေးမြို့များနှင့်စစ်ကဲမြို့များ

၄၈။ နယ်မြေအုပ်ချုပ်ရေးနှင့် ယှဉ်ကာအတွင်းဝန်၊ ဝန်းမှူး၊ ဆင်မှူး၊ ဗိုလ်မှူး၊ သင်းမှူးအစရှိသည်တို့ အပါအဝင်သောဌာနဆိုင်ရာ(သို့မဟုတ်) စစ်တပ်ဆိုင်ရာအုပ်ချုပ်ရေးရှိသည်။

၄၉၊၊မြန်မာမင်းများ အုပ်ချုပ်ပုံကိုအမိန့်တော်၊ စစ်တမ်းစသည်တို့ပါသည့် ဇမ္ဗူဒီပဥဆောင်း ကျမ်း၌ ဖတ်ရှုနိုင်သည်။ သက္ကရာဇ်(၇၂၉)ခုနှစ်ထုတ် “မင်းကြီးစွာစော်ကဲ”၏ အမိန့်တော်တွင် အရပ်ရပ် အုပ်ချုပ်ရေးဆိုင်ရာအကြောင်းအရာများနှင့် အမှုးထမ်းအမျိုးမျိုးတို့၏ ဝတ္တရားများကိုဖော်ပြထားရှိပေ သည်။

၅၀။မြန်မာတို့သည် မြန်မာသမိုင်းခေတ်အသီးသီးကို ကျော်ြဖတ်ခဲ့ကြသည်ဖြစ်ရာ ယဉ်ကျေးမှု၊ ဘာသာတရား     ၊  ဗိသုကာပညာနှင့်     အခြားတိုးတက်မှုအပိုင်းအခြား တို့သည်လည်း တစ်ပါတည်း ဆိုသလို ပါဝင်ဖြစ်ထွန်း တိုးတက်လာခဲ့ကြသည်။ ဗိဿနိုးခေတ် (အေဒီ-၁-ရာစု)ဟန်လင်းခေတ် (အေဒီ-၄-ရာစုမှ-၉-ရာစု)နှင့် သရေခေတ္တရာခေတ်(အေဒီ-၄-ရာစုမှ-၁၀-ရာစု)အတွင်း ကာလများ ကပင် စာပေယဉ်မှုများ ထွန်းကားပေါ်ပေါက်ခဲ့ပြီဖြစ်ပေသည်၊၊  ထိုခေတ်ကာလ၏ ယဉ်ကျေးမှု အမွေအနှစ်များအား ရှေးဟောင်းမြို့တော်များဖြစ်သည့် ဗိဿနိုး၊ ဟန်လင်း၊ သရေခေတ္တရာမြို့ဟောင်း များမှ တူးဖော်ရရှိသည့် လက်ကောက်၊ ပုတီး၊ အိုး၊ အုတ်ခွက်ဘုရား၊ လက်နက်များနှင့် စာပေ၊ ပရပိုဒ်စာများက အထောက်အထားပြု သက်သေထူလျက် ရှိပေသည်၊၊

၅၁၊၊ခရစ်နှစ်(၈၀၀)ခန့်ကာလမြန်မာနှင့်မြန်မာအနွယ်ဝင်တို့ စတင်ဝင်ရောက်ယာချိန်မှစကာ မြင်းစီးခြင်းအတတ် လယ်ယာစိုက်ပျိုးခြင်းနှင့်အစုအဝေးဖြင့် နေထိုင်အုပ်ချုပ်တတ်သော အလေ့အထ များဖြင့် မြို့၊ ရွာများအသွင်နေထိုင်တတ်ခဲ့ရာ ဟံသာဝတီ၊ ပဲခူးဒေသတို့သည် စည်ပင်တိုးတက်ခဲ့ ပြီဖြစ်သည်၊၊ ပင်လယ်ဆိပ်ကမ်းဒေသများဖြစ်သည့် သရေခေတ္တရာ၊ ပဲခူးဒေသတို့သို့ အိန္ဒိယနိုင်ငံ မဈ္စိမဒေသနှင့် တောင်ပိုင်းဒေသများမှ ကုန်သည်များ ရွက်သင်္ဘောများနှင့် လာရောက်ရာမှအစပြုကာ ဗုဒ္ဓရဟန်းတော်များပါရှိလာခဲ့ပြီး မြန်မာနိုင်ငံ တွင်ထေရဝါဒဗုဒ္ဓသာသနာစတင်ပွင့်ထွန်းခဲ့ကာ ခရစ် သက္ကရာဇ်-၁၀၉၇-ခုနှစ်တွင်ပုဂံပြည်သို့ ရှင်အရဟံကြွရောက်ခဲ့ကာ ပိဋကတ်တော်အစုံနှင့်တကွ သာသနာသည် ပုဂံဒေသသို့တိုင်  ပျံ့နှံ့ ရောက်ရှိခဲ့ပေသည်။ ပိဋကတ်တော်အစုံနှင့်အတူ သထုံဒေသမှ အနုပညာသည် လက်မှုပညာသည်များပါ ပါရှိခဲ့ရာ ယင်းတို့ဒေသတွင် ဗိသုကာပညာတို့ပါ ဖွံ့ဖြိုး တိုးတက်ခဲ့ပြီးဘုရား၊ စေတီများ တည်ထားနိုင်ခဲ့ပေသည်၊၊

၅၂။ကျန်စစ်သားမင်းလက်ထက်  (ခရစ် ၁၀၈၄-၁၁၁၂ )ကာလတွင်  အိမ်နီးခြင်းနိုင်ငံများ နှင့် သင့်မြတ်စွာဆက်ဆံ၍ မဇ္ဈိမဒေသနှင့် တရုတ်နိုင်ငံများတို့သို့ သံများစေလွှတ်မိတ်ဖွဲ့ခဲ့ခြင်းကြောင့် သံတမန်ဆက်ဆံရေးနှင့် ကုန်စည်ရောင်းဝယ်ဖောက်ကားမှု အဆင့်အတန်းသည် ပုဂံခေတ်ကာလ ကပင်ဖွံ့ဖြိုုးခဲ့ကြောင်း တွေ့ရှိရပေသည်။ ထိုအပြင် လယ်ယာစိုက်ပျိုးခြင်း၊ လူး၊ ဆပ်၊ ပဲ၊ ပြောင်း၊ ဗူး၊ ဖရုံ၊ သခွါး၊ နှမ်းစသည့် တောင်ယာစိုက်ပျိုးခြင်းတို့တွင်ကောင်းစွာ ဖွံ့ဖြိုးခဲ့ပြီဖြစ်ရာ အိန္ဒိယနိုင်ငံမှ ဝါမျိုးစေ့ များရယူ၍ ဝါစိုက်ပျိုးခြင်းဆောင်ရွက်ခဲ့ရာ ထိုကာလမှစ၍ အဝတ်အထည်ယက်လုပ်ခြင်းနှင့် ဗိုင်းငင်၊ ဝါဖန့်ခြင်းတို့၌ ကောင်းစွာအဆင့်မြင့်မား ထွန်းကား  ခဲ့လေသည်၊၊ စိုက်ခင်းများသို့ ရေသွယ် ယူနိုင်ရေး ဆည်၊ မြောင်း၊ ကန်ချောင်းများအားကောင်းစွာ ဆည်ဖို့ဆောင်ရွက်နိုင်သည်ကိုလည်း တွေ့ရှိရပေသည်၊၊

၅၃။ စာပေပညာတွင်လည်း အိမ်နီးခြင်းတိုင်းနိုင်ငံများဖြစ်သည့် သီဟိုဋ်ကျွန်း၊ မဇ္ဈိမဒေသ၊ အိန္ဒိယ တိုင်းနိုင်ငံတို့သို့ သွားရောက်၍ ဓမ္မသတ်ကျမ်း၊ ဆေးကျမ်း၊ နက္ခတ်ကျမ်းစည့်လောကီပညာရပ်များနှင့် ပိဋကတ်ဆိုင်ရာ လောကုတ္တရာပညာတို့ကို သင်ကြားခဲ့ကာ ပုဂံပြည်တွင်ပြန်   လည်ပို့ချခြင်း၊ စာပေ သင်ကြားခြင်းတို့ဖြင့် ယဉ်ကျေးမှုအဆင့်အတန်းတိုးတက်မြင့်မားခဲ့ကြသည်၊၊

၅၄။ ဆင်ဖြူရှင်မင်းလက်ထက်တွင်တောင်တန်းဒေသများ၌ ဗုဒ္ဓသာသနာပြုခြင်း စိုက်ပျိုးရေးနှင့် ကူသန်းရောင်းဝယ်ရေးကိုအားပေးခြင်းတို့ကြောင့် ပုသိမ်၊ ပဲခူး၊ သံလျင်၊ မုတ္တမမြို့များသည် ကူသန်း ရောင်းဝယ်ရေးဖွံ့ဖြိုးသည့် ဆိပ်ကမ်းမြို့ကြီးများဖြစ်ကာ နိုင်ငံယဉ်ကျေးမှုးတို့ကို ဖလှယ်နိုင်ခဲ့ သည်၊၊ ထိုမင်းလက်ထက်တွင်ဇင်းမယ်နိုင်ငံမှ ယွန်းထည်ပညာ ယိုးဒယား(ထိုင်း)နိုင်ငံမှ အဆို၊ အကအတတ် ပညာတို့ကို ယဉ်ကျေးမှုဖလှယ်နိုင်ခဲ့ပေသည်၊၊

၅၅၊၊ဝတ်စားဆင်ယင်မှု ပိုင်းတွင်မြန်မာတို့သည် သမိုင်းမတင်မီ ရှေးခေတ်ဟောင်းကာလက တိရစ္ဆာန်တို့မှ ရသည့် သားရေ၊ ထိုမှ သစ်ခေါက်လျှော်မျှင်အဝတ်၊ ထိုမှ တစ်ဆင့်တက်၍ လဲမှို့အား ပြုပြင်စီမံ၍ရသော အဝတ်များကို ဝတ်ဆင်ခဲ့သည်ဟုယူဆရသည်။ ထိုမှ တကောင်းခေတ်ကာလ တကောင်း နေပြည်တော် ထွန်းကားသည့်ကာလ (ခရစ်မပေါ်မှီနှစ်ပေါင်း-၅၀၀) ကာလလောက်တွင် ကြဲသေး ခေါ်နဂါးရေကို ချုပ်လုပ်သည့် စစ်ဝတ်အင်္ကျီတစ်မျိုးပေါ်ပေါက်ခဲ့ခြင်းသည် အဝတ်အစား သမိုင်း၏ အစဟု မှတ်တမ်းတင်ရပေသည်။ တကောင်းခေတ်နောက်ပိုင်းပျူခေတ်တွင် ဗောင်းထုတ်နှင့် မကိုဋ်သရဖူများ ဆောင်းခြင်း၊ နားဋောင်းတွင်ဝတ်ဆင်ခြင်းနှင့် ပုတီးသွယ်ကြီးများ ဝတ်ဆင်လာခဲ့ ပေသည်၊၊

၅၆။ပုဂံခေတ်မှအစပြုကာ ဝတ်စားဆင်ယင်မှုအပိုင်းတွင်း တိုးတက်ထွန်းကားခဲ့ပြီး ယက္ကန်း ယက်လုပ်ခြင်းအတတ်ဖွံ့ဖြိုးခဲ့ကာ “မြိတ်လွတ်” “စုလည်း” အထုံးအဖွဲ့များ၊ “ရထည်ဖျင်” စသော ဝတ်ဆင်မှုပိုင်းဆိုင်ရာများတိုးတက်မြင့်မားခဲ့ကာ ထီးဆောင်းမင်းကာလအဆက်ဆက် ဘာသာ၊ စာပေ၊ ပန်းချီ၊ အနုပညာ ပန်းဆယ်မျိုးနှင့် ဗိသုကာတို့ အဆင့်ဆင့် တိုးတက်ထွန်းကားမြင့်မားခဲ့ပေ သည်၊၊

၅၇။ထီးဆောင်းမင်းကာလအဆက်ဆက်တစ်လျောက်အစဉ်တစ်စိုက်တိုးတက်ခဲ့သော ယဉ်ကျေးမှု အဆင့်အတန်းသည် ကုန်းဘောင်ခေတ်ကာလတွင်လည်း အခြားတိုင်းနိုင်ငံများ၏ အလေးဂရုပြုခြင်း ခံရလောက်အောင်တိုးတက်ထွန်းကားခဲ့ပေသည်။ အင်းဝခေတ်နောက်ပိုင်းနှင့် တောင်ငူခေတ်တို့မှာ ကဲ့သို့ပင် လူမှုရေးနှင့် ယဉ်ကျေးမှုတို့ဖက်တွင် ထွန်းကားတိုးတက်ခဲ့သည်။  တိုင်းနိုင်ငံအနေဖြင့် ပြည်တွင်း စည်းလုံးမှုသာမက မဏိပူရ၊ ယိုးဒယားစသည့် နိုင်ငံများသို့တိုင် အာဏာလက်ရုံး ဆန့်နိုင်ခဲ့ပြီး ထိုစဉ်က အင်အားကြီးလက်နက်နိုင်ငံဖြစ်သည့် မန်ချူးတရုတ်တို့၏ ကျူးကျော်စစ်ကို အောင်မြင်စွာ တွန်းလှန်တိုက်ထုတ်ကာ အချုပ်အခြာအာဏာနှင့် နိုင်ငံပိုင်နက်ကို ကာကွယ်နိုင်ခဲ့ပေ သည်။

၅၈။မြန်မာစာပေတွင် သီချင်းကို ကဗျာ၊ လင်္ကာအဖွဲ့တစ်မျိုးအဖြစ် သတ်မှတ်ထားရှိရာ မြန်မာတို့ သည် ရှေးနှစ်ပေါင်း(၁၅၀၀)ကျော်ကာလကပင် သီဆို၊ တီးမှုတ်၊ ကခုန်ခြင်းတို့သည် ယဉ်ကျေးမှု အနုပညာ တစ်ရပ်အဖြစ် ထွန်းကားခဲ့ပြီး ဖြစ်ပေသည်။ အထောက်အထားအဖြစ် ခရစ်နှစ်(၈) ရာစုတွင် တရုတ်ပြည်သို့ ချစ်ကြည်ရေးသွားရောက်ခဲ့သော သရေခေတ္တရာပျူယဉ်ကျေးမှုအဖွဲ့သည် သီချင်း(၁၂) မျိုးကို သီဆို၊ တီးမှုတ်၊ ကပြခဲ့ကြောင်း တရုတ်မှတ်တမ်းများအရ သိရှိရပေသည်။ ထိုသီချင်းတို့သည် ကြိုး၊ ဘွဲ့တို့ဖြစ်မည်ဟု ခန့်မှန်းရပေသည်။ အေဒီ-၅ရာစုမှ အေဒီ-၁၁ရာစုအတွင်း စည်ပင်ဖွံ့ဖြိုးခဲ့သည့် ရာမညတိုင်း သထုံပြည်တွင် အဆို၊ အက၊ အတီး၊ အမှုတ်ပညာတို့ ထွန်းကားတိုးတက်ခဲ့ကြောင်း တူးဖော် တွေ့ရှိရသည့် ထိုခေတ်စဉ့်ကွင်းများမှ အထောက်အထားများအရ သိရှိရပေသည်။

၅၉။ပုဂံပြည့်ရှင် အနော်ရထာမင်းစောလက်ထက်တွင် မြန်မာတစ်နိုင်ငံလုံးပေါင်းစည်းခဲ့ကြသဖြင့် ပျူ၊မွန်၊မြန်မာ ယဉ်ကျေးမှုတို့ ရောစပ်ကာ အနုပညာ ယဉ်ကျေးမှုတို့ တိုးတက်ထွန်းကားခဲ့သည်။

၆၀။ပုဂံပျက်၍ ပင်းယခေတ်သို့ ရောက်သောအခါ မှတ်တမ်းတင်ထားသော မြန်မာသီချင်းများကို “အစောဆုံး”တွေ့ရှိရသည်။ ထိုခေတ်တွင် “တျာဘွဲ့၊ ကာချင်း၊ စည်းချင်း”များ ထွန်းကားခဲ့သည်။  အင်းဝခေတ်နှစ်ပေါင်း(၅၀၀)ကာလတွင် အနုပညာယဉ်ကျေးမှု အရပ်ရပ်တိုးတက်ခဲ့သည်။

၆၁။ အင်းဝခေတ်နောက်ပိုင်းတွင် “အချီကြီး၊ အချီငယ်၊ ဆရာတောင်းသံ၊ ဆရာပန်သံ၊ ဆရာညွှန်းသံ၊ အတွင်းတီးပြေသံ၊ အပြင်တီးပြေသံ၊ ဆင်ဖြူရေချသံ၊ ရွှေပလ္လင်တည်သံ၊ ဗောဓိညောင် ရွက်သံ၊ ဇမ္ဗူ့သပြေသီးကြွေသံ၊ ငါးကြင်းမြီးခတ်သံ၊ ခရုသင်းသံ၊ ခွက်ခွင်းသံ၊ သိကြားလောပစ်သံ၊ ကင်းပတ်ငယ်သံ၊ မျောက်မင်းအူသံ၊ ပွင့်လှရွှေဝါသံ၊ လင်္ကာဝုတ္တိသံ၊ သိကြားမင်းဘိသိတ် မြှောက်သံ စသည့် ကြိုး၊တျာချင်း၊ သီချင်းခန့်များနှင့် အိုင်ချင်းများပေါ်ပေါက် ခဲ့သည်။ ထိုခေတ်၏ ထင်ရှားသော ဂီတစာဆိုမှာ “ဝန်ကြီးပဒေသရာဇာ”ဖြစ်သည်။  အတီးအမှုတ် တူရိယာဘက်တွင် “ပတ်ဆိုင်း”များ စတင်ပေါ်ပေါက်သည်။

၆၂။ကုန်းဘောင်ခေတ်နှစ်ပေါင်း(၁၀၀)အတွင်း ဂီတ၊ သဘင်ပညာသည် အဘက်ဘက်မှ တိုးတက် ခဲ့သည်။  ပြည်ပနိုင်ငံများနှင့် အဆက်အဆံများလာ၍ ဂီတ၊ အနုပညာတို့ ပိုမိုကြွယ်ဝလာခဲ့သည်။ တူရိယာပစ္စည်းတို့ ပိုမိုစုံလင်လာခဲ့သည်။ ကုန်းဘောင်ခေတ်တွင် ထင်ရှားသော သီချင်းများမှာ ပတ်ပျိုး၊ ယိုးဒယား၊ တေးထပ်၊ ဘောလယ်၊ လေးချိုး၊ သဖြန်နှင့် မွန်သီချင်းခန့်တို့ဖြစ်ပြီး ဇတ်တော် များမှာ နန်းတွင်း၌ အသုံးတော်ခံရသော အီနောင်၊ ရာမ၊ သင်္ခပတ္တ၊ ကေသာသီရိဇတ်တို့ ဖြစ်သည်။  နိုင်ငံခြားတိုင်းများနှင့် အဆက်အဆံများသောခေတ်ဖြစ်၍တေးသွားများတွင် “ကြေးခရာသံ၊ ဗရင်ဂျီ ဩသံ၊ ထားဝယ် ဒိန်းသံ၊ ကရင်ဩသံ၊ ယိုးဒယားသံ၊ ကောင်းတုံသံ” တို့ကို အတုယူဆန်းသစ် စပ်ဆို ကြသော်လည်း မြန်မာမူ၊ မြန်မာ့ဟန် မပျက်စေဘဲ စပ်ဆိုခဲ့ကြသည်။ ထိုခေတ်၏ ထင်ရှားသော  ဂီတ စာဆိုများမှာ “မြဝတီမင်းကြီးဦးစ၊ ပြင်စည်မင်းသား၊ ဇတ်ဆရာဦးကျောက်ခဲ၊ ငယ်တိုးအတွင်းဝန် ဦးကျီစိုး၊ မင်းကြီးကတော်ခင်ဆုံ၊ အနောက်နန်းမိဖုရား မမြကလေး၊ လှိုင်ထိပ်ခေါင်တင်”တို့ ဖြစ်ကြ သည်။

၆၃။ မြန်မာသီချင်းများကို စပ်ဆိုရာတွင် ရှေးစာဆိုတို့သည် တေးသွားထက်တေးသားစကားလုံး အဓိပ္ပါယ်ရှိပြီး ကာရန်ပြေပြစ်မှုကို အလေးထားသည်။  ကုန်းဘောင်ခေတ်တွင် သဘင်ဂီတပညာရှင် များသည် အအုပ်အခံ ၊ ကာရန်ဝါကျမညီသော    သီချင်းများ ၊ ဂိုဏ်းမလွတ်သောသီချင်း ၊  သာသနာ ကို ထိပါးပုတ်ခတ်သော သီချင်းများကို စပ်ဆိုသီဆိုခြင်းမပြုရန် “သဘင်ဝန်”များက ကြပ်မတ်ပေးရ၍ သီဆိုစပ်ဆိုပါက စပ်ဆိုသူ၏ “လက်”နှင့် သီဆိုသူ၏ “လျာ”ကို အပစ်ပေးလေသည်။

၆၄။ မြန်မာတို့သည် ယဉ်ကျေးမှုအဆင့်အတန်းမြင့်မားခဲ့သည်ဖြစ်ရာ ထီးဆောင်းမင်းမှအစ တိုင်းသူ ပြည်သားအဆုံး ဘာသာတရား၏ အဆုံးအမ၊ စာပေကျမ်းဂန်လာတားမြစ်တိုက်တွန်းချက်၊ ညွှန်းဆို ချက်နှင့်အညီ စနစ်တကျနေထိုင် လုပ်ကိုင်ကြသည်။ ရာဇဘိသေကခံယူပွဲ၊ နှုတ်ဆက်ကန်တော့ခံပွဲ၊ တရားစီရင်ရေး၊ စစ်ထွက်အခမ်းအနား၊ သာမန်အချိန်စသဖြင့် နေရာဌာနအလိုက် နေထိုင်ဝတ်ဆင်၊ အသုံးအဆောင်သီဆိုတီးမှုတ်ဧည့်ခံမှုတို့မှာ စနစ်ကျနခဲ့ကြောင်း တွေ့ရှိရပေသည်။ ဗဿနိုး၊ ဟန်လင်း မြို့ဟောင်းများသည် ကမ္ဘာ့ရှေးဟောင်းအမွေအနှစ်အဖြစ် သတ်မှတ်ခြင်းခံရသည်အထိ ယဉ်ကျေးမှု မြင့်မားပါသည်။

၆၅။သမိုင်းမတင်မီကာလမှအစပြု၍ ယနေ့ခေတ်ကာလတိုင်အောင် ကာလကြာရှည်စွာတည်တံ့ အဓွန့်ရှည်ကြာခဲ့သည့် ဗမာတိုင်းရင်းသားလူမျိုးတို့၏ ကောင်းမြတ်သည့် သမိုင်းကြောင်းနှင့် ရိုးရာ ဓလေ့ထုံးစံများအား မတိမ်ကော မပပျောက်စေရေးအတွက် ဆက်လက်ထိမ်းသိမ်းစောင့်ရှောက် သွားရန်နှင့် လက်ဆင့်ကမ်းအမွေပေးရန်မှာ ဗမာတိုင်းရင်းသားတိုင်း၏ အဓိကတာဝန်ဖြစ်ရာ အမျိုး ဂုဏ်ဇာတိဂုဏ်မြင့်မားစေရေး၊ ဝံသာနုရက္ခိတတရားအား နောင်လာနောက်သား မျိုးဆက်သစ်လူငယ် များအားလုံး သမိုင်းပေးတာဝန်တစ်ရပ်အဖြစ် ထိမ်းသိမ်းစောင့်ရှောက်သွားစေခြင်းဖြင့် ကမ္ဘာ့အလယ် တွင် ထည်ဝါခန့်ညားစွာ ကမ္ဘာတည်ရှိနေသ၍ ဗမာလူမျိုးဟူ၍ တည်ရှိနေမည် ဖြစ်ပေသည်။

၆၆၊၊သို့ပါ၍ ဗာမာလူမျိုးများအပါအဝင် တိုင်းရင်းသားမျိုးနွယ်စုအားလုံးတို့သည် အောက်ပါတို့ကို လိုက်နာ စောင့်ထိမ်းရန်လိုအပ်မည်ဖြစ်ပေသည်-

(က) ကိုးကွယ်ယုံကြည်ရာ ဘာသာအလိုက် ဘာသာ ၊သာသနာနှင့် ရိုးရာဓလေ့ထုံးတမ်း စဉ်လာများကို ထိမ်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ရန်

(ခ) မိမိလူမျိုး၊ မိမိရိုးရာယဉ်ကျေးမှုစာပေနှင့် သဘင်ဂီတို့ကို ထမ်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ရုံမျှ မက မျိုးဆက်သစ်လူငယ်များသို့ပါ လက်ဆင့်ကမ်းအမွေပေးရန်

(ဂ) မိမိလူမျိုး၊ မိမိနိုင်ငံ အပါအဝင် မိမိတို့၏ စာပေ၊ သဘင်၊ ဂီတ၊ ရိုးရာ ယဉ်ကျေးမှု အစရှိသည်တို့ကို တိုင်းတပါးကျူးကျော်လွှမ်းမိုးမှုအား အမျိုးသားရေး စိတ်ဓါတ်တို့ဖြင့် ကာကွယ်တားဆီးရန်

၆၇၊ရှောင်ရန်အချက်များအနေဖြင့် အောက်ပါတို့ကို ရှောင်ကျဉ်သင့်ပေသည်-

(က) မိမိဘာသာ၊ သာသနာ၊ ရိုးရာယဉ်ကျေးမှုနှင့် ဓလေ့ထုံးစံများကိုပစ်ပယ်၍ တိုင်းတစ်ပါး ယဉ်ကျေးမှု၊ ဓလေ့ထုံးစံများကို အထင်မကြီးရန်နှင့် လွှမ်းမိုးမှုမခံရန်

(ခ) စာပေ၊ သဘင်၊ ဂီတ၊ ယဉ်ကျေးမှုအပါအဝင်တိုင်းတစ်ပါး၏ သြဇာလွှမ်းမှု၊ ထိုးဖောက် ဝင်‌ရောက်မှုကို ကာကွယ်တားဆီးရန်

(ဂ) အမျိုးဂုဏ်၊ ဇာတိဂုဏ်မြင့်မားစေရေးနှင့် ဝံသာနု ရက္ခိတတရားများထွန်းကားပျံ့ပွါး စေရေး မျိုးဆက်သစ်လူငယ်များကို အသိတရားရှိရှိလက်ဆင့်ကမ်းအမွေပေးရန်၊ ရိုးရာ စာပေ၊ သဘင်၊ ဂီတ၊ ယဉ်ကျေးမှု၊ ဓလေ့ထုံးစံများကို မြတ်နိုးတန်းဖိုး ထားတတ် စေရေး အလေ့အကျင့်ကောင်းများ မွေးမြူပေးရန်နှင့် အမျိုး၊ ဘာသာ၊ သသနာ ပျက်စီး တိမ်ကောစေမည့် အလုပ်အကိုင် အပြောအဆို အမူအကျင့်များကို ရှောင်ရှားရန်

ထားဝယ်ဒေသသည် ပုဂံ-အနိရုဒ္ဓခေတ်ထက်စော၍ ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာ ထွန်းကားခဲ့သော     ဒေသဖြစ်သည်။ ယဉ်ကျေးမှု အဆင့်အတန်းမြင့်မားသော ဒေသလည်းဖြစ်သည်။ ထို့အပြင် အေဒီ(၃)ရာစု မှ(၁၀)ရာစုအတွင်း ဝဇီရာယာနနှင့်တန္တရာယာန ဗုဒ္ဓဘာသာလည်း ထွန်းကားခဲ့ဟန်ရှိသည်ဟု ဆိုနိုင် သော ဒေသဖြစ်ပေသည်။

ထားဝယ်ခရိုင်အတွင်း တည်ထားကိုးကွယ်ခဲ့ကြသော သမိုင်းဝင်ဘုရား၊ စေတီပုထိုး ကျောင်းကန် နှင့် သာသနာတော်ဆိုင်ရာ အဆောက်အဦများစွာ ရှိပါသည်။ ထားဝယ်တိုင်းရင်းသားတို့၏ နေအိမ်၌ ဘုရားစင်ကို အိမ်ဦးတွင်ထားကာ တခမ်းတနား  ယုံကြည်ကိုးကွယ်ဆည်းကပ်ကြသည်။ ဘုရားစင်တွင် ပန်းအိုးအပြင် “ ညောင်ရေအိုး ” ဟုခေါ်သော အိုးသုံးလုံးတွင် ညောင်ရေပန်းဟုခေါ်သည့် ရွက်လှပန်း တစ်မျိုးကို ထိုးလေ့ရှိသည်။ 

ထားဝယ်သူ ထားဝယ်သား အများစုသည် ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များဖြစ်ပြီး ဘုရားကိုးကွယ်မှုနှင့်အတူ  နတ်ကိုးကွယ်မှုကိုလည်းရှိပါသည်။ ရိုးရာနတ်အပေါ် ယုံကြည်လေးစားသည်။ ရိုးရာဓလေ့အတိုင်း ရိုးရာ အိမ်တွင်း နတ်အိမ်အောက်နတ်၊ ရွာစောင့်နတ်၊ တောစောင့်နတ်၊ တောင်စောင့်နတ်မင်း မဟာဂီရိနတ်၊ ဦးရှင်ကြီးနတ်၊ ၃၇ မင်းနတ်စသည့်တို့ကို ကိုးကွယ်ပသကြသည်။ နတ်တော်လတွင် ရပ်ကွက်၊ ကျေးရွာ များ၌ တစ်နှစ်တစ်ခါ နတ်ပွဲကျင်းပသည်။

ထားဝယ်ဒေသသည် ပုဂံ - အနိရုဒ္ဓမင်းခေတ်မတိုင်မီကတည်းက ထားဝယ်ပဒေသရာဇာများက မြို့ပြထီးနန်းတည်ထောင်၍  အုပ်ချုပ်နေခဲ့သော ဒေသဖြစ်သည်။   ထားဝယ်ဒေသတွင် မှတ်တမ်းတင် ထားသော မြို့ဟောင်းနေရာ (၁၈) နေရာရှိသည်။ ယင်းမြို့များကို အောက်တွင် ဖော်ပြထားပါသည်။ မှတ် တမ်းမတင်ရသေးသော ရှေးမြို့ဟောင်းတွေလည်းရှိပါသည်။ ယင်းမြို့ဟောင်းများအနက် လက်တွေ့ သုတေသနပြုချက်အရ အစောဆုံးမြို့ဟောင်းမှာ ဘုမ္မိဒေဝနာဂရဖြစ်ပြီး ဒုတိယအစောဆုံးမှာ သာဂရ ဖြစ်သည်။ ထားဝယ်သာဂရမှာ ပထမသာဂရခေတ်၊ ဒုတိယသာဂရခေတ်၊ တတိယသာဂရခေတ်ဟု ခေတ်သုံးခေတ် တိုင်တိုင် ယဉ်ကျေးမှုအဆင့်အတန်းမြင့်မားစွာ ထွန်းကားခဲ့ပါသည်။ နှစ်ပေါင်း (၉၀၀) ခန့်တည်တံ့ခဲ့ပါသည်။

ရှေးထားဝယ်များ၏ ရိုးရာအကမှာ (၃) မျိုးရှိသည်။ ၎င်းတို့မှာ (၁) ရမ်းအက (၂) ဒိန်းအက (၃) အိုးစည်အက တို့ဖြစ်ပါသည်။ ထို့အပြင် ထားဝယ်ရိုးရာ ရေအိုးရွက်အကမှာလည်း ရိုးရာအက တစ်ခုဖြင့် ထင်ရှားပေသည်။

ထားဝယ်တိုင်းရင်းသားတို့သည် ဘာသာသာသနာကို ကိုင်းရှိုင်းမှုရှိပြီး ရိုးရာဓလေ့အတိုင်း ရိုးရာ နတ်ကိုလည်းပူဇော်ပသကြသည်။ လူမျိုးခြားအကြောင်းပြု၍နတ်ပွဲကျင်းပခြင်းတို့ကိုလည်း လုပ်ဆောင် ကြသည်။

ဟိန္ဒူဘာသာဝင်များ မဟာပိန္နဲနတ်ဘုရား လှည့်လည်ရာ ထားဝယ်သူ ထားဝယ်သားအများပင် လိုက်ပါ၍ အုန်းဌက်ပျောကန်တော့ပွဲဆက်ခြင်းနှင့် မောင်းမကန်ကျေးရွာတွင် နှစ်စဉ်ဆင်အရုပ်ကို နတ်ပွဲ ပေးခြင်း(ကုလားရွက်လှေကြီးများသည် ထားဝယ်ဘက်မှ ဆင်များကို တင်ယူသွားကြစဉ် မောင်းမကန် ပင်လယ်တွင် လှေတစ်စင်းပျက်ခဲ့ပြီး လှေပျက်ရာ၌ ဖိုးသီး ခေါ် ဟိန္ဒူကုလား လှေသူကြီးသည် နတ်အ ဖြစ်ဝင်ပူးပြီး မိမိဆင်ကို အလျော်တောင်းသည်ကအစပြု၍ ဆင်ရုပ်ထုပြုလုပ်လျက် ရေချိုးပေးခြင်း၊ အမှု ပြုကာ နတ်ကန်တော့ပွဲများပေးခြင်းဖြစ်သည်)၊ ပေါင်းလောင်းကျေးရွာနေ ရပ်သူ ရွာသားများက ပေါင်း လောင်းနတ်အရုပ်ကြီး ( မွတ်ဆလင်.. နတ်အရှင်ကြီး)အား ယုံကြည်ချက်အရ နှစ်စဉ်နှစ်တိုင်း နတ်တော် လတွင် နတ်က၍ နတ်ပွဲပေးကြလေသည်။ ထိုနေရာတွင် မွတ်စလင်တို့က ဒါ(လ်)ကာပွဲကို  နတ်ပွဲနှင့် တစ်ချိန်တည်းကျင်းပကြသည်။ 

“ထားဝယ်ရိုး ကြက်ကိုး” အစား  “ထားဝယ်ရိုး ကြက်ခိုး”ဟု ပြောဆိုခြင်းသည် ရိုးလှပါသည်ဆို သည့် ထားဝယ်သားသည် အနည်းဆုံးကြက်လောက်တော့ ခိုးတတ်ပါသေးသည်ဟု အဓိပ္ပာယ် သက် ရောက်ပါသည်။ ယင်းသို့ “ထားဝယ်ရိုး ကြက်ခိုး”ဟု ပြောဆိုခြင်းကို ထားဝယ်သားများ မနှစ်သက်ပေ။ အမှန်မှာ ကောဇာသက္ကရာဇ်၇၉၂ခုနှစ်မှာဝေဒီမြို့အား-တည်ခဲ့သည်။ ဝေဒီမင်းဆက်၏ နောက်ဆုံးမင်းမှာ စောသီလဖြစ်သည်။  ပထမအင်းဝခေတ်နှင့်ခေတ်ပြိုင်ဖြစ်သည်။ ဘုရင်စောသီလတွင် မောင်ဗအဲဟုခေါ် သော သက်တော်စောင့်တစ်ဦးရှိသည်။ မောင်ဗအဲတွင် အလွန်ချောမောလှပသော ဇနီးရှိသည်။ ဆေး ပညာတတ်မြောက်ပြီး အတွေးအခေါ်ဉာဏ်ပညာကြွယ်ဝ၍ စောပညာဟုလည်း ခေါ်ဝေါ်ကြသည်။ တစ် နေ့တွင် ဘုရင်စောသီသည် မယ်စောကိုတွေ့မြင်သွား၍ တပ်မက်မိသည်။ သို့နှင့် မောင်ဗအဲကို အကွက် ဆင်၍ တောထဲ၌ ကြက်(တည်)တိုက်ကြရန် မိန့်ကြားသည်။ မောင်ဗအဲမှာ ကြက်တိုက် ဝါသနာပါသည်။ ဘုရင့်အမိန့်ဖြစ်၍ မောင်ဗအဲက ကြက်တိုက်ရန် ကြက်ပိုက်ပြီး တောထဲသို့ လိုက်သွားသည်။ စောပညာ ခေါ် မယ်စောက အခြေအနေကို သုံးသပ်ပြီး သံသယဖြစ်၍ မလိုက်ရန် လင်တော်မောင်ကို တားမြစ် ခဲ့သည်။ တောထဲတွင် မောင်ဗအဲမှာရေတွင်းထဲတွန်းချခံရပြီး အသတ်ခံလိုက်ရသည်။ မောင်ဗအဲ အစိမ်း သူရဲဖြစ်သွားသည်ဟုဆိုသည်။ မောင်ဗအဲက အစိမ်းသူရဲအဖြစ်ဝင်ပူးပြီး မိမိနေရန် နတ်ကွန်း ဆောက် ပေးပါ။ မိမိအား ကြက်အရှင်နှင့်ပူဇော်ပသပါဟုပြောသည်။ ထိုအချိန်မှစ၍ ထားဝယ်ဒေသတွင် ထားဝယ် ရိုးကြက်ကိုးဟူသော အဆိုသည် ပေါ်ပေါက်လာသည်။ ထားဝယ်သားတို့၏ ရိုးရာဓလေ့တွင် နတ်ကို ကြက်ဖြင့် ကိုးလေ့ရှိသည်ဟု ဆိုခြင်းဖြစ်သည်။ (ကိုး= ပူဇော်ပသသည်)