ဂေဘားတို့သည် ရှေးအခါက ရိုးရာနတ်ကိုးကွယ်ခဲ့ကြသည်။ ယဇ်ပူဇော်သောနေရာ ပုံသေသတ်မှတ်ခြင်းမရှိ။ နတ်ထိန်းညွှန်ကြားသည့်နေရာသို့ တိရစ္ဆာန်များယူဆောင်သွားပြီး ပူဇော်ပသကြသည်။တောစောင့်နတ်၊ တောင်စောင့်နတ်များကိုလည်း ပူဇော်ကြသည်။ အေဒီ ၁၈၅၃ ခုနှစ် နောက်ပိုင်း ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ သက်ဝင်ယုံကြည်လာကြသည်။ ခရစ်ယာန်ရဟန္တာ၊ မယ်တော်မာရီရုပ်တုများကို ရွာတိုင်းရှိဘုရားကျောင်းနှင့် အိမ်တိုင်းတွင် ထားရှိကိုးကွယ်ကြသည်ကိုတွေ့ရသည်။ ယင်းမတိုင်မီ ဗုဒ္ဓဘာသာကိုးကွယ်သူများလည်းရှိခဲ့သည်။ 

ရှေးအခါက စော်ကဲစနစ်ဖြင့် အုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။ ၁၉၆၂ ခုနှစ်နောက်ပိုင်း မရှိတော့ပါ။ အများကြည်ညိုလေးစားသူ ရပ်ရွာလူကြီးတစ်ဦးဦးက ဦးဆောင်၍ စီမံခန့်ခွဲ အုပ်ချုပ်ကြသည်။

ဂေဘားလူမျိုးတို့၏ ရိုးရာယဉ်ကျေးမှုအရ ကျင်းပသည့်အကများမှာ ဒိုင်းအက၊ ဒူးလေးအက၊ ဝါးညှပ်အက၊ တုတ်ခေါက်အက၊ စပါးလှေ စပါးနယ်အကတို့ဖြစ်သည်။

လူမှုရေး၊ ဘာသာရေး ပွဲလမ်းသဘင်ကိစ္စရပ်များတွင် ၎င်းတို့ထုံးတမ်းအတိုင်း လိုက်နာ၍ ကူညီဝိုင်းဝန်းဆောင်ရွက်ပေးပါ။ မည်သည့်ယုံကြည်မှုမဆိုလေးစားပါ။

၁။ အသုဘအိမ်မှ ချက်ပြုတ်ကျွေးမွေးသော အသား၊ ငါးများကို အိမ်ယူပြန်ခွင့်မရှိဘဲ ကျန်နေပါက အသုဘကိစ္စပြီးလျှင် ရွာပြင်တွင် အကုန်စွန့်ပစ်ရသည်။

၂။ အိမ်တွင်ကြက်ကလေးပေါက်လျှင် အမျိုးသားများ တောလိုက်၊ အမဲဖမ်းခြင်းမပြုလုပ်ရပါ။

၃။ အမျိုးသမီးများမီးဖွားချိန်တွင် ဧည့်သည်များမလာရပါ။

ရှေးဘိုးဘွားတို့သည် ဒွံဒွံတာနာ(ခ)မျက်စိဖြင့်မမြင်နိုင်သော အရှင်ဘုရားကိုသာ ရှိခိုးကိုးကွယ်ကြသည်။ နတ်ကိုးကွယ်သည်ဟုဆိုရာ၌ နတ်ဆိုးကိုဆိုလိုခြင်းမဟုတ်ဘဲ တောတောင်၊ ရေမြေစောင့်နတ်သိကြားတို့ကို ကိုးကွယ်ခြင်းသာဖြစ်သည်။ ယခုအခါ ခရစ်ယာန် ဘာသာဝင်များဖြစ်လာကြသောကြောင့် နတ်ကိုးကွယ်သူများ အလွန်နည်းပါးသွားပြီးဖြစ်သည်။

မနုမနော(ကော်ယော်) လူမျိုးတို့သည် ရှေးယခင်က ရပ်ရွာများကို ဂါဘို (ခေါ်) ဂါဘေးစားက အုပ်ထိန်းရသည်။ တရားစီရင်ရာတွင်အလွန်သိမ်မွေ့ထက်မြတ်လှသောဓလေ့ထုံးတမ်းဖြင့်သာအဆုံးအဖြတ်ပေးသည်။ ကြီးသောအမှုကိုငယ်စေ၊ ငယ်သောအမှုကို ပပျောက်စေဟူသောမူကို လက်ခံကျင့်သုံးလျက် အုပ်ချုပ်စေသည်။

မနုမနော(ကော်ယော်) တိုင်းရင်းသားတို့၏ ရိုးရာယဉ်ကျေးမှုအကများမှာ ဂေါ်ဒေါ် အက၊ ဗူဇူအက၊ ဆပ်ဂလေအက၊ ဒေါ်သယ်အကတို့ဖြစ်ပါသည်။

အမျိုးသား၊ အမျိုးသမီးတို့သည် လက်မထပ်မီအချိန်ထိ တစ်ဦးနှင့်တစ်ဦး ကျူးလွန်ခြင်းမရှိကြရပေ။ ကျူးလွန်မိပါကလည်း ရွာနစ်နာ၍ နစ်နာကြေးအနေဖြင့် ဝက်သားဖြင့် ရပ်ရွာလူထုအားကျွေးမွေးရသည်။ မီးဖွားခြင်းနှင့်ပတ်သက်သော ရှောင်ဓလေ့မှာ မီးဖွားနေ သည့်အိမ်ပေါ်၌ ဧည့်သည်များတက်ရောက်ခြင်းမပြုရ။ မီးဖွားပြီး၍ (၃) ရက်ကြာမှ အပြင်လူများလာရောက်၍ လည်ပတ်နိုင်သည်။အမဲလိုက်ခြင်းနှင့်ပတ်သက်၍အမဲလိုက်မည့်သူသည် မီးနေသည်၏အိမ်တွင် တည်းခိုခြင်းမပြုရ။ စိုက်ပျိုး ရေးနှင့်ပတ်သက်သော ရှောင်ဓလေ့မှာ တောင်ယာ၌ ပျိုးစကြဲသောနေ့တွင် ပျိုးကိုစတင်ကြဲသူမှာ သန့်ရှင်းစေရန် အသားငါးများကို စားသောက်ခြင်းမှ ရှောင်ကြဉ်ရ၏။ ထို့ပြင်မိမိအိမ်တွင် ရာသီလာနေသော အမျိုးသမီးရှိနေလျှင် ရက်ရွှေ့ဆိုင်းထားကြသည်။ အိမ်သားတစ်ဦးဦး အရောင်း  အဝယ်ပြုလုပ်မည်ဟု ကြံရွယ်လျှင် မသွားမီက တစ်မိသားစုလုံး ပဲပုတ်စားခြင်း၊ သေရည်အရက်သောက်သုံးခြင်းတို့မှ ရှောင်ကြဉ်ရသည့်အပြင်ခေါင်ချက်ခြင်းကိုလည်းရှောင်ကြဉ်ရသည်။သားသမီးတစ်ဦးဦး သေဆုံး သွားပါက မိဘများသည် အသားများကိုစားသောက်ခြင်းမပြုရဘဲ(၁)လခန့် ရှောင်ကြဉ်ရပြီး မိဘများသေဆုံးပါက သားသမီးများက အသားစားခြင်းကို တစ်နှစ်ခန့် ရှောင်ကြဉ်ရသည်။ 

အမျိုးသား၊ အမျိုးသမီးတို့သည် လက်မထပ်မီအချိန်ထိ တစ်ဦးနှင့်တစ်ဦး ကျူးလွန် ခြင်းမရှိကြရပေ။ ကျူးလွန်မိပါကလည်း ရွာနစ်နာ၍ နစ်နာကြေးအနေဖြင့် ဝက်သားဖြင့် ရပ်ရွာလူထုအားကျွေးမွေးရသည်။ မီးဖွားခြင်းနှင့်ပတ်သက်သော ရှောင်ဓလေ့မှာ မီးဖွားနေ သည့်အိမ်ပေါ်၌ ဧည့်သည်များတက်ရောက်ခြင်းမပြုရ။ မီးဖွားပြီး၍ (၃) ရက်ကြာမှ အပြင်လူ များလာရောက်၍ လည်ပတ်နိုင်သည်။အမဲလိုက်ခြင်းနှင့်ပတ်သက်၍ အမဲလိုက်မည့်သူသည် မီးနေသည်၏အိမ်တွင် တည်းခိုခြင်းမပြုရ။ စိုက်ပျိုး ရေးနှင့်ပတ်သက်သော ရှောင်ဓလေ့မှာ တောင်ယာ၌ ပျိုးစကြဲသောနေ့တွင် ပျိုးကိုစတင်ကြဲသူမှာ သန့်ရှင်းစေရန် အသားငါးများကို စားသောက်ခြင်းမှ ရှောင်ကြဉ်ရ၏။ ထို့ပြင်မိမိအိမ်တွင် ရာသီလာနေသော အမျိုးသမီးရှိနေ လျှင် ရက်ရွှေ့ဆိုင်းထားကြသည်။ အိမ်သားတစ်ဦးဦး အရောင်း အဝယ်ပြုလုပ်မည်ဟု ကြံရွယ်လျှင် မသွားမီက တစ်မိသားစုလုံး ပဲပုတ်စားခြင်း၊ သေရည်အရက်သောက်သုံးခြင်းတို့မှ ရှောင်ကြဉ်ရသည့်အပြင် ခေါင်ချက်ခြင်းကိုလည်းရှောင်ကြဉ်ရသည်။ သားသမီးတစ်ဦးဦးသေ ဆုံးသွားပါက မိဘများသည် အသားများကို စားသောက်ခြင်းမပြုရဘဲ(၁)လခန့် ရှောင်ကြဉ်ရပြီး မိဘများသေဆုံးပါက သား သမီး များက အသားစားခြင်းကို တစ်နှစ်ခန့် ရှောင်ကြဉ် ရသည်။ 

ကယန်းတိုင်းရင်းသားများသည် ဗုဒ္ဓဘာသာ၊ ခရစ်ယာန်ဘာသာနှင့် ရိုးရာမိရိုးဖလာ ကန်းခွမ်ဘာသာကို ကိုးကွယ်ယုံကြည်ကြပါသည်။ 

ကယန်းလူမျိုးတွင် အုပ်ချုပ်ရေး၊ တရားစီရင်ရေးဟူ၍ ခွဲခြားထားခြင်းမရှိပါ။ အမှု အခင်းဖြစ်ပွားရာ၌ ရာဇဝတ်မှု၊ တရားမျှတမှုဟူ၍ ခွဲခြားခြင်းမရှိပါ။ တရားစီရင်ဆုံးဖြတ်ရာ၌ သတ်မှတ်ထားသော ဥပဒေမရှိဘဲ ရိုးရာဓလေ့ဖြတ်ထုံးကိုမှီ၍ တရားစီရင်ကြပါသည်။

ကြေးပတ်ခြင်းသည် ကယန်းတိုင်းရင်းသားတို့၏ ယဉ်ကျေးမှုဓလေ့တစ်ခုဖြစ်သည်။ ကယန်းအမျိုးသမီးများ ကြေးပတ်ခြင်းကို အသက် (၄)နှစ်ကျော်တွင် စတင်ပတ်ကြသည်။ ကြေးကွင်းများကို လည်ပင်းနှင့်ခြေသလုံးအထက်ပိုင်းတွင် ပတ်ထားကြပါသည်။ အသက် (၅) နှစ်ကျော်လွန်လာလျှင် အရစ်တိုး၍ပတ်ပေးပါသည်။ အသက် (၈)နှစ်ကျော်လာလျှင် ပို၍ လုံးပတ်ကြီးသော ကြေးကွင်းကိုပတ်ပေးပါသည်။ ကြေးကွင်းပတ်ခြင်းကို အသက် (၁၅)နှစ် ကျော်တွင်ပြီးဆုံးပါသည်။

-

ထိမ်းမြားခြင်းဆိုင်ရာရှောင်ဓလေ့ 

ကယန်းတို့၏ထိမ်းမြားခြင်းနှင့်ဆိုင်သောရှောင်ဓလေ့များမှာ ဦးလေးနှင့်တူမ၊ အဒေါ် နှင့်တူ လက်ထပ်ပိုင်ခွင့်မရှိပါ။ ထို့အပြင် ဆွေခုနှစ်ဆက်လက်မထပ်ဟု ကျိန်ဆိုထားသော အမျိုးထဲမှဖြစ်လျှင်လည်း လက်ထပ်ခြင်းမှရှောင်ကြဉ်ရသည်။ 

မီးဖွားခြင်းဆိုင်ရာရှောင်ဓလေ့

မီးဖွားခြင်းနှင့်ပတ်သက်သည့်ရှောင်ဓလေ့မှာ ကိုယ်ဝန်ဆောင်အမျိုးသမီး၏ခင်ပွန်း သည် မိမိဇနီးမီးမဖွားမီ မြေကျင်းတူးခြင်းမပြုရပါ။ ပဲပြုတ်မစားရပါ။ အသုဘအိမ်မှ အစား အစာများကိုလည်း မစားရပါ။ ဤဓလေ့ကိုကျူးလွန်ပါက ကလေးကိုထိခိုက်တတ်သည်ဟု ယုံကြည်ကြ၏။

တောလိုက်ခြင်းရှောင်ဓလေ့

တောကောင်လိုက်ခြင်းဓလေ့မှာ တောကောင်လိုက်မည့်နေ့တွင် ပဲပုတ်၊ ငါးပိစားခြင်း ကိုရှောင်ကြဉ်ရပြီး မေထုန်မှီဝဲခြင်းမှလည်း ရှောင်ကြဉ်ရသည်။ အမျိုးသားများတောကောင် လိုက်နေစဉ် အိမ်၌ကျန်နေသူများသည် ခေါင်ချက်ခြင်း၊ ဆဲဆိုခြင်းမပြုရပါ။ တောကောင် လိုက်ချိန်တွင် အမဲလိုက်မည့်သူတစ်ဦးဦး၏ အမျိုးသမီးတစ်ဦးဦး ရာသီလာနေလျှင်လည်း ကောင်း၊ မီးဖွားနေလျှင်လည်းကောင်း၊ ကြက်ကလေး ပေါက်နေလျှင်လည်းကောင်း၊ နာမကျန်းဖြစ်နေလျှင်လည်းကောင်း အမဲလိုက်ခွင့်မပြုပါ။ 

စိုက်ပျိုးရေးဆိုင်ရာရှောင်ဓလေ့

သီးနှံထွက်ကောင်းလာစေရန် တောင်ယာတွင်နတ်အား ပူဇော်ပသပြီးသောအခါ အသားကို အမျိုးသမီးများ စားသောက်ခွင့်မပြုပါ။ ဤဓလေ့ကိုချိုးဖောက်ပါက သီးနှံခေါင်းပါး ပြီး ရပ်ရွာတွင်နစ်နာတတ်သည်ဟု ယုံကြည်ကြသည်။ စပါးရိတ်သိမ်းစအချိန်မှစ၍ သုံးရက် အတွင်း ယာကွက်ထဲသို့ မည်သူမျှဖြတ်သန်းသွားလာခွင့်မပြုပါ။ ဖြတ်သန်းသွားလာပါက စပါးလိပ်ပြာလွင့်ပြီး နောင်နှစ်တွင် စပါးကောင်းစွာ မထွက်တော့ဟုယူဆကြ၏။

ရိုးရာပွဲတော်ကျင်းပရေးဆိုင်ရာရှောင်ဓလေ့

ကန်းခွမ်တိုင်မစိုက်ထူမီ မြေပေါ်တွင်ချထားစဉ် ခွေးမကျော်ဖြတ်စေရန် နေ့ရောညပါ စောင့်ရသည်။ ကန်းခွမ်တိုင်ကိုဝိုင်း၍ကခုန်ရာတွင် အမျိုးသမီးများပါဝင်ခွင့်မပြုပါ။ ဘေးတွင် ရပ်ပြီး သပြေခက်နှင့် ရေပက်ဖျန်းပေးခြင်းကိုသာ ပြုလုပ်ရပါသည်။ တိုင်ကိုလည်းဧည့်သည် နှင့်အမျိုးသမီးများ ကိုင်ခွင့်မပြုပါ။ ကန်းခွမ်တိုင်ကိုစိုက်ထူနေစဉ် တိုင်လဲသွားပါက ရွာလုံး ကျွတ်ပြောင်းရွှေ့သွားကြသည်။ ကြက်ရိုးထိုးခြင်းအမှု၌ အမျိုးသမီးများ ပါဝင်ဆောင်ရွက်ခြင်း မပြုပါ။