မွန်လူမျိုးအများစုမှာ ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များဖြစ်ကြသော်လည်း ရိုးရာနတ်အမျိုးမျိုးကို ယုံကြည်ကိုးကွယ်ပသခြင်းကိုလည်း ပြုကြသည်။ ခရစ်ယာန်ဘာသာကိုးကွယ်မှုကိုလည်း ၁၈၂၀ ပြည့်နှစ်မှစ၍ လူနည်းစုက သက်ဝင်ယုံကြည်ကိုးကွယ်လာကြသည်။

- တိုင်းရင်းသားယဉ်ကျေးမှုရိုးရာဓလေ့ထုံးတမ်းများ မွန်စာ-၁၆၆

မွန်လူမျိုးသည် ဤကမ္ဘာမြေပေါ်ဝယ် အတိတ်ကာလအလွန်ထင်ရှားသော လူမျိုးတစ်မျိုး ဖြစ်၍ တိုင်းနိုင်ငံ၊ ထီးနန်း၊ လွှတ်တော်၊ ဗြဲတိုက်၊ ရှေ့ရုံးတော်၊ နောက်ရုံးတော်၊ တရားရုံးတော် စသောနိုင်ငံတော်၏ အမြင့်ဆုံးသောအုပ်ချုပ်ရေး ယန္တရားတည်ထောင်နိုင်ခဲ့ကြသော ပဒေသရာဇ် အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်ကို မပျက်မယွင်းခေတ်အဆက်ဆက်က အုပ်ချုပ်လာခဲ့ကြသည်။ ယင်းအုပ်ချုပ် ရေးအရ မွန်တိုင်းရင်းသားအပေါင်းသည် ပဒေသရာဇ်အသွင်သဏ္ဍာန်သည် ပီပီပြင်ပြင်ရှိခဲ့ကြ သည်။ မွန်နိုင်ငံ၏သမိုင်းစဉ်တလျှောက်လုံးတွင် မွန်တိုင်းရင်းသားတို့သည် အထူးသဖြင့် တစ်မျိုး သားလုံးသော မွန်အမျိုးသားတို့သည် အေးအတူပူအမျှ တစ်စည်းတစ်လုံးတည်းရှိကြလျှက် ပဒေသရာဇ်ရိုးရာဓလေ့ထုံးတမ်းဘောင်အတွင်း၌ မင်းဧကရာဇ်တို့၏ အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်ဖြင့် ရပ်တည်နေထိုင်လာခဲ့ကြသော လူမျိုးဖြစ်သည်။

မွန်လူမျိုး၊ မွန်အဖွဲ့အစည်းသည် “ရိုးရာလည်းမှန်စေ၊ ငယ်သားလည်းကြိုက်စေ၊ မင်းလည်းကျေနပ်စေ”ဟူသော ဧကရာဇ်အုပ်ချုပ်ရေးမူကို သမိုင်းစဉ်တလျှောက်လုံး၌ တစ်သ မတ်တည်းကျင့်သုံးဆောက်တည်လာခဲ့ကြသော လူမျိုးဖြစ်သည်။ မွန်ရိုးရာအစဉ်အလာမပျက် မွန်ပဒေသရာဇ်အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်ကို စည်းမျဉ်းခံဘုရင်စနစ် (Constitutional Monarchy) အစား ထိုးရန် ကြိုးပမ်းအုပ်ချုပ်လိုသည့် အချိန်မှစ၍ မွန်အမျိုးသားလူမှုဘဝသည် အုပ်ချုပ်ရေးနှင့် ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးအရ ဤနေ့၊ ဤအချိန်ကဲ့သို့ ပြောင်းလဲလာခဲ့ရခြင်းဖြစ်သည်ဆိုသည်မှာ မွန်သမိုင်းကိုလေ့လာပါက သိမြင်နိုင်ကြမည်ဖြစ်သည်။

မွန်လူမျိုးသည် မြန်မာနိုင်ငံခေတ်ဦးကာလများက ဤမြန်မာနိုင်ငံကို အရင်မူလအစ တိုင်းနိုင်ငံ၊ ရဌတည်ထောင်ထားသော လူမျိုးဖြစ်သည်။ ဤမြန်မာပြည်သည် မြန်မာပဒေသရာဇ်လက် ထဲမှ စစ်သုံးကြိမ်ဖြစ်ပွားပြီး အပြီးအပိုင်သိမ်းယူခဲ့ကြသော ကိုလိုနီနယ်ချဲ့ သူတို့၏အပြုအမူ ကြောင့် မွန်အမျိုးသားလုံး အကျိုးလည်းပျက်စီးဆုံးရှုံးခဲ့ရရုံမကဘဲ “ထီးသုဉ်း၊ နန်းသုဉ်း၊ မြို့သုဉ်း သုညဖြစ်ရသည့်ဘဝရောက်ခဲ့ရသည်”။ ထို့ကြောင့် အထွေထွေသော အကြောင်းအရားတို့ကြောင့် မွန်လူမျိုးတို့သည် အုပ်ချုပ်မှုအစဉ်အလာအမျိုးမျိုး၊ စနစ်အထွေထွေကျော်ဖြတ်လာခဲ့ရသည်ဖြစ် သည်။

(၇၅)ကြိမ်မြောက် မွန်အမျိုးသားနေ့၏ မွန်စာပေနှင့်ယဉ်ကျေးမှုအသင်း(ကရင်ပြည်နယ်) သဝဏ်လွှာ

မွန်လူမျိုးတို့၏ စာပေ၊ ဂီတ၊ သုခုမ၊ ပန်းချီ၊ ပန်းပု၊ အနုပညာ၊ ယဉ်ကျေးမှုတို့ကို ရှေးနှစ် ပေါင်းများစွာကပင် တွေ့ရှိနိုင်ပါသည်။

(က) မွန်ရိုးရာအကများ

(၁) ပေဲါကချိင်ကသတ် (oMmဂွက်အက) 

(၂) ပေဲါပလှ်ဟလာန် (နတ်ပွဲအက)

(၃) ပေဲါဇာတ် (ဇာတ်ပွဲအက)

(ခ) မွန်တူရိယာများ

(၁) ကြိုးတပ်တူရိယာ စောင်း၊ တယော၊ မိကျောင်း

(၂) ကြေးတူရိယာ လင်းကွင်း၊ ကြေး၊ ပတ္တလား၊ ကြေးမောင်း၊ စည်း၊ လခြမ်း၊မောင်းဆိုင်း

(၃) သားရေတူရိယာ ပတ်ဝိုင်း၊ ပတ်မ၊ ထည်စည်၊ အိုးစည်

(၄) လေတူရိယာ နှဲ၊ ငြင်း၊ ခရုသင်း၊ ခရာကောက်၊ တံဗြာ

(၅) လက်ခုပ်တူရိယာ လက်ခုပ်၊ ဝါးလက်ခုပ်၊ တုံး

(ဂ) ပန်းဆယ်မျိုး

အနော်ရထာမင်းစောတို့ ဆောင်ယူမှုကြေင့် ပုဂံသို့ရောက်ရှိခဲ့သည့် မွန်ပညာရှင်တို့၏ ပန်းဆယ်မျိုးလက်ရာကို ပုဂံဘုရားစေတီပုထိုးများတွင်လည်းကောင်း၊ မွန်ပြည်နယ်၊ ဇုတ်သုတ် ဒေသ ဂဝံယဉ်ကျေးမှုအဖြစ်လည်းကောင်း၊ ကရင်ပြည်နယ်၊ ကော့ဂွန်းဂူနံရံရုပ်ထုရုပ်ကြွပန်းချီ ကားများတွင်လည်းကောင်း၊ ရှေးဟောင်းဘုရားစေတီ၊ ဘုန်းတော်ကြီးများတွင်လည်းကောင်း တွေ့မြင့်နိုင်ပါသည်။

မွန်လူမျိုးတို့သည် တစ်ခုတည်းသောစာပေ၊ စကား၊ ယဉ်ကျေးမှုပိုင်ဆိုင်ထားသည့် လူမျိုး တစ်မျိုးဖြစ်သည်ကြောင့် မွန်တစ်မျိုးသားလုံး တစ်ခုတည်းသော “ညီညွှတ်ခြင်း” အားဖြင့် မိမိတို့စာပေ၊စကား၊ယဉ်ကျေးမှု၊လူမှုရေးကိစ္စအဝဝဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်နိုင်စေရန်အတွက် ဆောင်ရွက် သင့်ပေသည်။

မွန်လူမျိုးအများစုသည် ဗုဒ္ဓဘာသာကို ယုံကြည်ကိုးကွယ်သည့်လူမျိုးဖြစ်သည်ကြောင့် ဗုဒ္ဓတရားတော်နှင့်  မအပ်စပ်သော အကျင့်များရှောင်သင့်ပါသည်။ ရိုးရာနတ်များ၏ ကိုးကွယ် ယုံကြည်မှုနှင့်ဆန့်ကျင်သည့်အလေ့အထများကိုလည်းရှောင်သင့်ပါသည်။

မွန်လူမျိုးအများစုမှာ ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များဖြစ်ကြသော်လည်း ရိုးရာနတ်အမျိုးမျိုးကို ယုံကြည် ကိုးကွယ်ပသခြင်းကိုလည်း ပြုကြသည်။ ခရစ်ယာန်ဘာသာကိုးကွယ်မှုကိုလည်း ၁၈၂၀ ပြည့်နှစ် မှစ၍ လူနည်းစုက သက်ဝင်ယုံကြည်ကိုးကွယ်လာကြသည်။

- တိုင်းရင်းသားယဉ်ကျေးမှုရိုးရာဓလေ့ထုံးတမ်းများ မွန်စာ-၁၆၆

မွန်လူမျိုးသည် ဤကမ္ဘာမြေပေါ်ဝယ် အတိတ်ကာလအလွန်ထင်ရှားသော လူမျိုးတစ်မျိုး ဖြစ်၍ တိုင်းနိုင်ငံ၊ ထီးနန်း၊ လွှတ်တော်၊ ဗြဲတိုက်၊ ရှေ့ရုံးတော်၊ နောက်ရုံးတော်၊ တရားရုံးတော် စသောနိုင်ငံတော်၏ အမြင့်ဆုံးသောအုပ်ချုပ်ရေး ယန္တရားတည်ထောင်နိုင်ခဲ့ကြသော ပဒေသရာဇ် အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်ကို မပျက်မယွင်းခေတ်အဆက်ဆက်က အုပ်ချုပ်လာခဲ့ကြသည်။ ယင်းအုပ်ချုပ် ရေးအရ မွန်တိုင်းရင်းသားအပေါင်းသည် ပဒေသရာဇ်အသွင်သဏ္ဍာန်သည် ပီပီပြင်ပြင်ရှိခဲ့ကြ သည်။ မွန်နိုင်ငံ၏သမိုင်းစဉ်တလျှောက်လုံးတွင် မွန်တိုင်းရင်းသားတို့သည် အထူးသဖြင့် တစ်မျိုး သားလုံးသော မွန်အမျိုးသားတို့သည် အေးအတူပူအမျှ တစ်စည်းတစ်လုံးတည်းရှိကြလျှက် ပဒေသရာဇ် ရိုးရာဓလေ့ထုံးတမ်းဘောင်အတွင်း၌ မင်းဧကရာဇ်တို့၏ အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်ဖြင့် ရပ်တည် နေထိုင်လာခဲ့ကြသော လူမျိုးဖြစ်သည်။

မွန်လူမျိုး၊ မွန်အဖွဲ့အစည်းသည် “ရိုးရာလည်းမှန်စေ၊ ငယ်သားလည်းကြိုက်စေ၊ မင်းလည်း ကျေနပ်စေ”ဟူသော ဧကရာဇ်အုပ်ချုပ်ရေးမူကို သမိုင်းစဉ်တလျှောက်လုံး၌ တစ်သမတ်တည်း ကျင့်သုံးဆောက်တည်လာခဲ့ကြသော လူမျိုးဖြစ်သည်။ မွန်ရိုးရာအစဉ်အလာမပျက် မွန်ပဒေသရာဇ် အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်ကို စည်းမျဉ်းခံဘုရင်စနစ် (Constitutional Monarchy) အစားထိုးရန် ကြိုးပမ်း အုပ်ချုပ်လိုသည့်အချိန်မှစ၍ မွန်အမျိုးသားလူမှုဘဝသည် အုပ်ချုပ်ရေးနှင့် ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး အရ ဤနေ့၊ ဤအချိန်ကဲ့သို့ ပြောင်းလဲလာခဲ့ရခြင်းဖြစ်သည်ဆိုသည်မှာ မွန်သမိုင်းကိုလေ့လာပါ က သိမြင်နိုင်ကြမည်ဖြစ်သည်။

မွန်လူမျိုးသည် မြန်မာနိုင်ငံခေတ်ဦးကာလများက ဤမြန်မာနိုင်ငံကို အရင်မူလအစ တိုင်း နိုင်ငံ၊ ရဌတည်ထောင်ထားသော လူမျိုးဖြစ်သည်။ ဤမြန်မာပြည်သည် မြန်မာပဒေသရာဇ်လက် ထဲမှ စစ်သုံးကြိမ်ဖြစ်ပွားပြီး အပြီးအပိုင်သိမ်းယူခဲ့ကြသော ကိုလိုနီနယ်ချဲ့ သူတို့၏အပြုအမူ ကြောင့် မွန်အမျိုးသားလုံး အကျိုးလည်းပျက်စီးဆုံးရှုံးခဲ့ရရုံမကဘဲ “ထီးသုဉ်း၊ နန်းသုဉ်း၊ မြို့သုဉ်း သုညဖြစ်ရသည့်ဘဝရောက်ခဲ့ရသည်”။ ထို့ကြောင့် အထွေထွေသော အကြောင်းအရားတို့ကြောင့် မွန်လူမျိုးတို့သည် အုပ်ချုပ်မှုအစဉ်အလာအမျိုးမျိုး၊ စနစ်အထွေထွေကျော်ဖြတ်လာခဲ့ရသည်ဖြစ်သည်။

ယဉ်ကျေးမှု

မွန်လူမျိုးတို့၏ စာပေ၊ ဂီတ၊ သုခုမ၊ ပန်းချီ၊ ပန်းပု၊ အနုပညာ၊ ယဉ်ကျေးမှုတို့ကို ရှေးနှစ် ပေါင်းများစွာကပင် တွေ့ရှိနိုင်ပါသည်။

(က) မွန်ရိုးရာအကများ

(၁) ပေဲါကချိင်ကသတ် (oMmဂွက်အက) 

(၂) ပေဲါပလှ်ဟလာန် (နတ်ပွဲအက)

(၃) ပေဲါဇာတ် (ဇာတ်ပွဲအက)

(ခ) မွန်တူရိယာများ

(၁) ကြိုးတပ်တူရိယာ စောင်း၊ တယော၊ မိကျောင်း

(၂) ကြေးတူရိယာ လင်းကွင်း၊ ကြေး၊ ပတ္တလား၊ ကြေးမောင်း၊ စည်း၊ လခြမ်း၊ မောင်းဆိုင်း

(၃) သားရေတူရိယာ ပတ်ဝိုင်း၊ ပတ်မ၊ ထည်စည်၊ အိုးစည်

(၄) လေတူရိယာ နှဲ၊ ငြင်း၊ ခရုသင်း၊ ခရာကောက်၊ တံဗြာ

(၅) လက်ခုပ်တူရိယာ လက်ခုပ်၊ ဝါးလက်ခုပ်၊ တုံး

(ဂ) ပန်းဆယ်မျိုး

အနော်ရထာမင်းစောတို့ ဆောင်ယူမှုကြေင့် ပုဂံသို့ရောက်ရှိခဲ့သည့် မွန်ပညာရှင်တို့၏ ပန်းဆယ်မျိုးလက်ရာကို ပုဂံဘုရားစေတီပုထိုးများတွင်လည်းကောင်း၊ မွန်ပြည်နယ်၊ ဇုတ်သုတ် ဒေသ ဂဝံယဉ်ကျေးမှုအဖြစ်လည်းကောင်း၊ ကရင်ပြည်နယ်၊ ကော့ဂွန်းဂူနံရံရုပ်ထုရုပ်ကြွပန်းချီ ကားများတွင်လည်းကောင်း၊ ရှေးဟောင်းဘုရားစေတီ၊ ဘုန်းတော်ကြီးများတွင်လည်းကောင်း တွေ့မြင့်နိုင်ပါသည်။

မွန်လူမျိုးတို့သည် တစ်ခုတည်းသောစာပေ၊ စကား၊ ယဉ်ကျေးမှုပိုင်ဆိုင်ထားသည့် လူမျိုး တစ်မျိုးဖြစ်သည်ကြောင့် မွန်တစ်မျိုးသားလုံး တစ်ခုတည်းသော “ညီညွှတ်ခြင်း” အားဖြင့် မိမိတို့စာပေ၊စကား၊ယဉ်ကျေးမှု၊လူမှုရေးကိစ္စအဝဝဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်နိုင်စေရန်အတွက် ဆောင်ရွက်သင့်ပေသည်။

မွန်လူမျိုးအများစုသည် ဗုဒ္ဓဘာသာကို ယုံကြည်ကိုးကွယ်သည့်လူမျိုးဖြစ်သည်ကြောင့် ဗုဒ္ဓတရားတော်နှင့်  မအပ်စပ်သော အကျင့်များရှောင်သင့်ပါသည်။ ရိုးရာနတ်များ၏ ကိုးကွယ် ယုံကြည်မှုနှင့်ဆန့်ကျင်သည့်အလေ့အထများကိုလည်းရှောင်သင့်ပါသည်။

မွန်လူမျိုးအများစုမှာ ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်များဖြစ်ကြသည်။ နတ်ကိုးကွယ်မှု၊ ရိုးရာနတ် အမျိုးမျိုးတို့ကို ယုံကြည်ကိုးကွယ်ပသခြင်းလည်းရှိသည်။ ခရစ်ယာန်ဘာသာဝင် အနည်းအကျဉ်း လည်းရှိသည်။ ခရစ်ယာန်ဘာသာကိုးကွယ်မှုကို အောက်မြန်မာနိုင်ငံအား အင်္ဂလိပ်တို့ သိမ်းပိုက်သည့်အချိန် ၁၈၂ဝ ခုနှစ်ကျော်လောက်တွင် လူနည်းစု ကိုးကွယ်ကြသည်။

ရွှေတိဂုံဘုရားကျောက်စာအရ ဂေါတမမြတ်စွာဘုရား ပွင့်တော်မူချိန်ကပင် မွန်ကုန်သည် တဖုဿနှင့် ဘလ္လက ညီနောင်တို့ ဆံတော်ရှင်ရှစ်ဆူကို ရရှိသည့်အချိန်မှစ၍ ဗုဒ္ဓဘာသာကို သက်ဝင် ယုံကြည်ကိုးကွယ်ခဲ့ကြသည်။ သီရိဓမ္မာသောကမင်းကြီးလက်ထက် တတိယသင်္ဂါယနာ တင်ပြီး ဗုဒ္ဓသာသနာတော်နှင့် စာပေယဉ်ကျေးမှုသည် သုဝဏ္ဏဘူမိသထုံပြည်သို့ ရောက်ရှိ လာခဲ့ရာ ဘီစီ ၂၅ဝ ခန့်တွင် သာသနာပြု အရှင်သောဏထေရ်နှင့် ဥတ္တရထေရ်တို့ အမှူးပြုသော ရဟန်းတော်များ သထုံသို့ရောက်ရှိ လာသည်။ သုဝဏ္ဏဘုမ္မိမှ ရှင်ဗုဒ္ဒဃောသထေရ်သည် အေဒီ ၄ ရာစုတွင် သီဟိုဠ်ကျွန်းမှ ပိဋကတ်တော် များကို မွန်အက္ခရာဖြင့် ကူးယူခဲ့ပြန်သည်။(၁၂)

မွန်ပြည်နယ်တွင်လည်းကောင်း၊ ပဲခူးတိုင်းဒေသကြီး၊ ရန်ကုန်တိုင်းဒေသကြီးနှင့် ဧရာဝတီ တိုင်းဒေသကြီးတို့တွင်လည်းကောင်း၊ ရှေးမွန်ဘုရင်များနှင့် ပြည်သူများသည် စေတီဘုရား မြောက်များစွာ တည်ထားကိုးကွယ်ခဲ့ကြသည်။ ဤသည်ကို ကြည့်ခြင်းအားဖြင့် မွန်လူမျိုးတို့သည် ဗုဒ္ဓဘာသာကို ကိုးကွယ်ကြသည်မှာ ထင်ရှားသည်။

ရိုးရာနတ်များနှင့်ပတ်သက်၍ မွန်လူမျိုးသည် ရိုးရာနတ်အမျိုးမျိုးတို့ကို ကိုးကွယ်ကြ သည်။ ရိုးရာနတ်များကို အစဉ်အလာမပျက် အလေးထား၍ ပူဇော်ပသကြသည်။ မွန်လူမျိုးတို့ အများစု ကိုးကွယ်ပသသည့် ရိုးရာနတ်များမှာ (၁)အုန်းသီးနတ်၊ (၂)ဝတ်စုံနတ်၊ (၃)ကျည်တောက်နတ်၊ (၄)ဘိုးဘိုးနတ်(ရွာစောင့်နတ်)တို့ ဖြစ်ကြသည်။ အုန်းသီးနတ် ကိုးကွယ်ခြင်းမှာ အများစုဖြစ်သည်။ အုန်းသီးအရည်ခြောက်ပါက အသစ်လဲပေးရသည်။

ဝတ်စုံနတ်ရိုးရာကိုးကွယ်သူများမှာ ဝတ်စုံကို အမြတ်တနိုးသိမ်းဆည်းကြရသည်။ ဝတ်စုံတွင် တောင်ရှည်ပုဆိုး၊ ရင်ခွဲအင်္ကျီ၊ ခေါင်းပေါင်းဖြူ၊ လက်စွပ်တို့ကို ပုန်းဖြင့် သိမ်းဆည်းထားရသည်။

ကျည်တောက်နတ်ရိုးရာကိုးကွယ်သူတို့မှာ ဝါးကျည်ထောက်ထဲ နတ်ပန်းညိုကို ထည့်တင် ရသည်။ တချို့က ဝါးကျည်တောက်များကို ခြင်းထဲတွင်ထည့်၍ ချိတ်ဆွဲရသည်။ အိမ်သားတစ်ဦးဦး ဖျားနာလျှင် ဝါးကျည်တောက်အသစ် လဲလှယ်ပေးရသည်။

ဘိုးဘိုးနတ်ကို ရှင်ကြီးဟုလည်း ခေါ်ကြသည်။ မွန်လူမျိုးတို့၏ ရိုးရာအစဥ်အလာအရ ရွာစောင့်နတ်၊ မြို့စောင့်နတ်တို့ကို နှစ်စဥ်ပူဇော်ပသကြသည်။ အထူးသဖြင့် လယ်လုပ်သူများမှာ လယ်စောင့်နတ်ကို စပါးမစိုက်မီ တစ်ကြိမ်၊ စပါးသိမ်းခါနီးတွင် တစ်ကြိမ် ပူဇော်ကြသည်။

မွန်လူမျိုးတို့သည် ရှေးပဝေသဏီကပင် ဘုရင်စနစ်ဖြင့် အုပ်ချုပ်လာသော အစဥ်အလာ ရှိခဲ့သည်။ သုဝဏ္ဏဘုမ္မိခေတ်၊ ဟံသာဝတီခေတ်၊ ပါဒနိုင်ငံတော်ခေတ်၊ ထိုင်းတွင် ဒွါရာဝတီခေတ်ဟူí ရှိခဲ့သည်။ ဘုရင်စနစ်တွင် ဘုရင်နန်းတော်တွင် ဝန်ကြီးများရှိသည်။ နယ်စား ပယ်စားများရှိသည်။ နယ်စား ပယ်စားအောက်တွင် မြို့သူကြီး၊ ရွာသူကြီးများ ရှိသည်။ ရွာသူကြီးအောက်တွင် ရွာခေါင်း၊ ရာအိမ်ခေါင်း၊ ဆယ်အိမ်ခေါင်းများ၊ လူမှုရေးကိစ္စတွင် လူပျိုခေါင်း၊ အပျိုခေါင်း စသည်များရှိသည်။ အောက်ခြေမှ အထက်ထိ အုပ်ချုပ်မှုအဆင့်ဆင့်တွင် သြဇာတိက္ကမ ရှိသူများကို ခန့်အပ်တာဝန်ပေး ကြသည်။

ထင်ရှားသော မွန်ဘုရင်များမှာ သုဝဏ္ဏဘူမိခေတ်တွင် မနူဟာမင်း၊ ဒွါရာဝတီခေတ်တွင် ဓမ္မဒေဝီဘုရင်မ၊ ဟံသာဝတီ ပထမခေတ်တွင် သမလမင်း၊ တိဿမင်း၊ မုတ္တမခေတ်တွင် ဝါရီရူ၊ ဟံသာဝတီ ဒုတိယခေတ်တွင် ရာဇာဓိရာဇ်၊ ဘုရင်မကြီးရှင်စောပု၊ ရာမာဓိပတိဘွဲ့ခံ ဓမ္မစေတီမင်း၊ ဟံသာဝတီ တတိယခေတ်တွင် ဗြမိုင်းဓိရာဇာ(ခေါ်)ဗညားဒလမင်း တို့ဖြစ်ကြသည်။ ထင်ရှားသော သူရဲကောင်းများမှာ သမိန်ဗရမ်း၊ လဂွန်းအိန်၊ အမတ်ဒိန်၊ အဲမွန်ဒယာ တို့ဖြစ်ကြသည်။ သူရဲကောင်း များသည် ဘုရင်၏ သြဇာအာဏာတည်တံ့ခိုင်မြဲရေးအတွက် အဓိကအထောက်အကူဖြစ်သည်။

အမှုအခင်းများ စီရင်ရာတွင်လည်း အမှုအကြီးအငယ်ပေါ် မူတည်၍ လက်အောက် တရားသူကြီး၊ ပညာရှိဝန်ကြီးများ၊ ဘုရင်ကိုယ်တိုင်စီရင်သော အမှုအခင်းများရှိသည်။ ထင်ရှားသော ဥပဒေဖြတ်ထုံးမှာ ဝါရီရူဓမ္မသတ်ရှိခဲ့သည်။ ဝါရီရူဓမ္မသတ်တွင် တရားစီရင် ဆုံးဖြတ်သည့် စီရင်ထုံးများစွာ ပါဝင်သည်။ အလားတူ ဓမ္မစေတီမင်းလက်ထက်တွင်လည်း ဓမ္မစေတီဖြတ်ထုံး ပေါ်ပေါက်ခဲ့သေးသည်။ ဓမ္မသတ်၊ ဖြတ်ထုံးများတွင် လူမှုရေးကိစ္စ၊ စီးပွားရေး ကိစ္စ အငြင်းပွားမှုများကို စီရင်ဆုံးဖြတ်သည်။

ယဥ်ကျေးမှုဆိုရာတွင် လူမျိုးတစ်မျိုး၏ ယုံကြည်ကိုးကွယ်မှု၊ ဝတ်စားဆင်ယင်မှု၊ ဓလေ့ထုံးတမ်း၊ စာပေအဆင့်အတန်း၊ ဂီတအနုပညာ၊ အသက်မွေးဝမ်းကျောင်းအတတ် စသည်တို့ ပါဝင်ပြီး ကျယ်ပြန့်ပါသည်။ မွန်လူမျိုးတို့သည် မူလအစကပင် ဗုဒ္ဓဘာသာ ကိုးကွယ်သူများ ဖြစ်ကြသည်။ သုဝဏ္ဏဘူမိခေတ်၊ ဒွါရာဝတီခေတ်၊ ပုဂံခေတ်၊ ဟံသာဝတီခေတ် တို့တွင် ဗုဒ္ဓဘာသာ ကိုးကွယ်ပြီး ဘုရားစေတီပုထိုး တည်ထားကိုးကွယ်လှူဒါန်းမှုပြုပြီး ထိုအကြောင်းကို ကျောက်စာ၊ ခေါင်းလောင်းစာများ ရေးထိုးမှတ်တမ်းတင်သည်။ ရိုးရိုးနတ် ကိုးကွယ်မှုလည်း ပြုကြသည်။ ဒွါရာဝတီ၊ သုဝဏ္ဏဘူမိ၊ ဟံသာဝတီ ရှေးခေတ်အုတ်ခွက်ရုပ်ပုံများ၊ စဥ့်ပန်းချီကားများသည် မွန်လူမျိုးတို့၏ ဝတ်စားဆင်ယင်မှုကို ဖော်ပြလျက်ရှိသည်။ အထူးသဖြင့် ဂီတသမား၊ အကဝတ်စုံများဖြင့် ကနေပုံအုတ်ခွက်ရုပ်ပုံတို့မှာ ယဉ်ကျေးမှုအဆင့်အတန်းကို ဖော်ပြလျက်ရှိသည်။ ဒွါရာဝတီခေတ် အုပ်ခွက်ရုပ်ပုံအချို့ကို ထိုင်းနိုင်ငံ၊ ဘန်ကောက်မြို့ ပြတိုက်တွင် တွေ့ရှိနိုင်သည်။ သထုံသုဝဏ္ဏဘူမိခေတ် အုတ်ခွက်ရုပ်ပုံများကို မော်လမြိုင်မြို့၊ မွန်ပြည်နယ်ပြတိုက်တွင် တွေ့ရှိရသည်။ ဟံသာဝတီခေတ် ဘုရင်မကြီးရှင်စောပု အုတ်ခွက်ရုပ်ပုံ နှင့် ရွှေဖြင့်ပြုလုပ်ထားသော ဦးခေါင်းဆောင်း တို့သည် အင်္ဂလန်နိုင်ငံ ဝိတိုရိယပြတိုက်နှင့် အဲလ်ဘတ်ပြတိုက်တွင် ယနေ့တိုင် တွေ့ရှိနိုင်သည်။

စာပေအရေးအသားအနေဖြင့်လည်း သုဝဏ္ဏဘူမိခေတ်၊ ဒွါရာဝတီခေတ်၊ ဟံသာဝတီခေတ် တို့တွင် ကျောက်စာ၊ အုတ်ခွက်စာ စသည်တို့များပြားခဲ့သည်။ ထိုင်းနိုင်ငံ ဟရိဘုဥ္ဇယ၊ လော့ဗူရီ ကျောက်စာ၊ ပုဂံ မြစေတီကျောက်စာ၊ ရွှေစည်းခုံ မွန်ကျောက်စာ၊ သထုံခေတ် ကော့ဂွန်းဂူကျောက်စာ၊ တြပ်ကျောက်စာ၊ ဟံသာဝတီပဲခူးရှိ ကလျာဏီသိမ်ကျောက်စာ အပါအဝင် ကျောက်စာအများအပြား ရေးထိုးခဲ့သဖြင့် မွန်လူမျိုးတို့၏ ယဉ်ကျေးမှုအဆင့်အတန်း မြင့်မားခဲ့ပုံကို အထူးပြောစရာ မလိုပေ။

အသက်ဝမ်းကျောင်းအနေဖြင့်လည်း ရှေးပဝေသဏီကပင် စပါးစိုက်ပျိုးသည့်အတတ်ကို မွန်လူမျိုးတို့က မြန်မာနိုင်ငံတွင် ရှေးဦးစွာ မိုးရေသောက် လယ်ယာစိုက်ပျိုးခြင်းလုပ်ငန်းကို စတင် လုပ်ကိုင်ခဲ့ကြသူဖြစ်သည်ဟု H.Gluce  က ဆိုထားသည်။ (၁၃)

မြန်မာနိုင်ငံတွင် ရာဘာစိုက်ပျိုးခြင်းပညာကို ဦးရွှေလှေးက ၁၉ဝ၇ ခုနှစ်က စတင် စိုက်ပျိုးခဲ့သည်။ နိုင်ငံခြားမှ နည်းပညာရယူပြီး ဧက ၂ဝဝဝ ကျော်အထိ စိုက်ပျိုးခဲ့သည်ကို တွေ့ရှိရသည်။ [မြန်မာ့စွယ်စုံကျမ်း၊ အတွဲ(၁၁)၊ စာ-၄၆၄]

ဂီတနှင့် အနုပညာဘက်တွင်လည်း ဇာတ်၊ သီချင်းကြီး၊ သီချင်းခံ၊ အက စသည်တို့တွင်လည်း မွန်နှစ်ပါးသွားအက၊ ရွှေဟင်္သာမင်းအက၊ ယိမ်းစသည်ဖြင့် အမျိုးမျိုးရှိပြီး မွန်နှစ်ပါးသွားအကသည် မြူးကြွပြီး လူကြိုက်များခဲ့သည်။

မွန်လူမျိုးတို့သည် ဗေဒအတတ်ပညာကို ရှေးယခင် မင်းများ၊ နန်းတွင်းသားများကပင် ယုံကြည်ခဲ့ကြသည်။ ဗေဒင်ပညာကို လိုက်စား၍ တွက်ချက်သော အလေ့အထရှိကြသည်။ ဗေဒင်ဟောရာ၌ လောကသိဒ္ဓိကျမ်း၊ လောကသမုတ္တိကျမ်းများကို အသုံးပြုကြသည်။ သက္ကရာဇ် ၁၁ဝဝ ခန့်က မွန်ရဟန်း ဝေါဆရာတော် ဘဒ္ဒန္တဥတ္တမရမ္ဘ ပြုစုသော လောကသိဒ္ဓိကျမ်းသည် ထင်ရှားသည်။ ယင်းကျမ်းများမှာ မွန်တို့၏ ရှေးရိုးစဉ်လာဓလေ့များ၊ လူ့အဖွဲ့အစည်းများ အတွင်းရှိ လူမှုရေးကိစ္စအားလုံးနှင့်ဆိုင်သော အကြောင်းအရာများ၊ ရှောင်ရန်ဆောင်ရန် အချက်များ၊ လမ်းညွှန်ချက်များနှင့် ဗေဒင်တွက်ပုံတွက်နည်းများ၊ ဂြိုလ်နက္ခတ် သွားလာပုံများ၊ တွက်ချက်နည်း များပါ ပါဝင်သည်။ ဗေဒအရ ဆောင်ရန်များ လိုက်နာ၍ ယတြာချေခြင်း ပြုကြသည်။

မွန်လူမျိုးတို့မှာ ရှေးယခင်ကပင် ရိုးရာဆေးပညာများဖြင့် ကုသကြ၍ ဆေးကျမ်းများပြုစု ထားရှိသည်။ ပညာရှင်များက အများသိရှိလိုက်နာရန် ဆေးကျမ်းများ ရေးသားပြုစု၍ မှတ်တမ်းထားရှိကြသည်။

အိမ်ဆောက်ရာတွင်လည်း ရက်ကောင်းရက်မြတ်ရွေးချယ်ကြသည်။ နှစ်ဦးတွင် လယ်ယာ လုပ်ငန်း စတင်လယ်ထွန်သည့်ရက်ကိုလည်းကောင်း၊ မျိုးစပါးစိုက်သည့်ရက်ကိုလည်းကောင်း၊ မျိုးကြဲရက် ကိုလည်းကောင်း၊ ကောက်စိုက်သည့်ရက်ကိုလည်းကောင်း ရွေးချယ်ကြသေးသည်။ လယ်လုပ်သူများသည် တနင်္ဂနွေနေ့တွင် လယ်စထွန်ရန်၊ တနင်္လာနေ့တွင် ပျိုးကြဲရန်၊ အင်္ဂါနေ့တွင် စပါးရိတ်ခြင်း၊ နယ်ခြင်း စတင်ရန်၊ ဗုဒ္ဓဟူးနေ့တွင် စ၍ စပါးရိတ်ရန်၊ ကြာသပတေးနေ့တွင် စပါးစ၍ ကျီသွင်းရန်၊ သောကြာနေ့ တွင် မျိုးရေစိမ်၊ စနေနေ့တွင် စ၍လှေ့ရန် ဖြစ်သည်။

အိမ်ဆောက်လှင်လည်း နတ်တိုင်ကို ရှာဖြူရှာနီစည်း၍ ပထမဆုံးတိုင်ထူရသည်။ ထို့ပြင် ရှင်ပြု၊ ရဟန်းခံ၊ မင်္ဂလာဆောင်ရက်၊ အိမ်သစ်တက် မင်္ဂလာရက် စသည်တို့တွင်လည်း ဆောင်ရန်၊ ရှောင်ရန် ရက်ရွေးချယ်ကြသည်။

မွန်တိုင်းရင်းသားအများမှာ ဗုဒ္ဒဘာသာဝင်များဖြစ်ကြသဖြင့် ဗုဒ္ဓတရားတော်အရ ပညတ်ချက် များကိုလည်း ရှောင်ကြဉ်ကြသည်။ ရိုးရာနတ်များ မကြိုက်မနှစ်သက်သည့် အပြုအမူများကိုလည်း ရှောင်ကြဉ်ကြရသည်။ ရှေးရိုးစဉ်လာ လောကသိဒ္ဓိကျမ်းပါ ရှောင်ကြဉ်ရန် အချက်များကိုလည်း လိုက်နာကြသည်။

အိမ်တစ်ဆောင်ဆောက်မည်ဆိုလှင် အင်္ဂါနေ့နှင့် စနေနေ့ကို ရှောင်ကြဉ်သည်။ အကြောင်းမှာ အင်္ဂါနေ့တွင် အိမ်ဆောက်ပါက အိမ်မီးလောင်တတ်သည်။ စနေနေ့တွင် ဆောက်ပါက ဘေးအန္တရာယ် များ ကြုံတတ်သည်ဟု လောကသဒ္ဓိကျမ်း၌ ပြဆိုထားသည်။

ဆံပင်ညှပ်လျှင်လည်း တနင်္လာနေ့နှင့် ဗုဒ္ဓဟူးနေ့ကို ရှောင်ကြဉ်ကြသည်။ ခြေသည်း လက်သည်း လှီးလျှင်လည်း တနင်္ဂနွေ၊ အင်္ဂါ၊ စနေနေ့များကို ရှောင်ကြသည်။ ယင်းနေ့များတွင် လှီးပါက ကျက်သရေယုတ်တတ်သည်ဟု ယူဆကြသည်။

အိမ်ဆောက်ခြင်းနှင့်ပတ်သက်သော ရှောင်ကြဉ်ရန်အချက်များမှာ-

(၁) တန်ခူးလနှင့် ဝါတွင်းလများတွင် အိမ်မဆောက်ရ။

(၂) အိမ်ဆောက်ရာ၌ ညောင်သား၊ သင်္ကန်းသား၊ အနန်းသား၊ သပြေသား၊ ဝါးနက်၊ ဝါးသုဉ်းရုံမှ ဝါးမသုံးရ။

(၃) အိမ်ဆောက်ရန်အတွက် အိမ်တိုင်အဖြစ် အသုံးပြုရန် သစ်ခုတ်ရာတွင် အောက်ခြေ သေးပြီး အပေါ်ပိုင်းကြီးသော သစ်ပင်ကို မခုတ်ရ။

(၄) အပေါ်သေး၊ အောက်သေး၊ အလယ်ကြီးသော သစ်ကို မသုံးရ။

အခြားရှောင်ကြဉ်ရန် အချက်များမှာ-

(၁) မြောက်နှင့်အနောက်ကို ခေါင်းပြုမအိပ်ရ။

(၂) ကိုယ်ဝန်ဆောင်များ အခြားအိမ်သို့အလည်သွားလျှင် ခြေဆင်းမထိုင်ရ၊ လဲလျောင်းခြင်း မပြုရ။

(၃) အစ်ကိုဖြစ်သူ၏ဇနီး ကိုယ်ဝန်ရှိနေလျှင် ကျန်ညီကိုများ မင်္ဂလာမဆောင်ရ။

(၄) တစ်နှစ်အတွင်း မင်္ဂလာ(၂)ခု မပြုရ။

ဤသည်တို့ကား မှတ်သားဘွယ်ရာဖြစ်သည်။

ယခုအခါတွင် ဆောင်ရန်ရှောင်ရန် ကိစ္စများကို လူအတော်များများ လိုက်နာမှုအားနည်း ကြသည်။ ခေတ်ပညာတိုးတက်လာသည့်အတွက်ကြောင့်လည်းဖြစ်နိုင်သည်။ မည်သို့ဆိုစေ ဆောင်ရန်ကိစ္စများကို မဆောင်စေကာမူ ရှောင်ရမည့်ကိစ္စများကို ရှောင်နိုင်ရန် လိုအပ်ပါသည်။ မရှောင်မိက စိတ်ထဲ မရှင်းမလင်းဖြစ်ပြီး ဥပါဒါန်ကြောင့် ဥပါဒ်ရောက်မည်ဆိုသည့် စကားကလည်း ရှိပေသည်။

မွန်လူမျိုးအများစုတို့သည်ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာကိုကွယ်ကြပါသည်။ ရိုးရာနတ် ကိုလည်း ဗုဒ္ဓ ဘာသာနှင့်အတူ ယုံကြည်လက်ခံကြပါသည်။ ဗုဒ္ဓဘာသာအပြင် ခရစ်ယာန်နှင့် အစ္စလမ်သာသာကိုးကွယ်သူ အနည်းငယ်လည်းရှိပါသည်။ မွန်လူမျိုးများသည် အရှေ့ တောင်အာရှဒေသတွင် ထေရဝါဒဗုဒ္ဓဘာသာကို အဦးဆုံးလက်ခံရရှိပြီး၊ ထိုဘာသာကို ဒေသအတွင်း အခြားလူမျိုးများထံဖြန့်ချီပေးခဲ့သောသူများလဲဖြစ်ကြပါသည်။ မွန်လူမျိုးတို့ အခြေစိုက်ခဲ့သည်။ အောက်မြန်မာနိုင်ငံနှင့် ထိုင်းနိုင်ငံအနှံ့အပြားတို့တွင် စေတီပုထိုးများမရေ တွက်နိုင်အောင် တည်ထားခဲ့ကြသည်။ အောက်မြန်မာတွင် ရန်ကုန်မြို့ရှိရွှေတိဂုံစေတီ၊ တွံတေးရွှေဆံတော်စေတီ၊ သံလျှင်ကျိုက်ခေါက်စေတီ၊ ပုသိမ်ရွှေမုဋ္ဌောစေတီ၊ ပဲခူး ရွှေမမော်ဓောစေတီ၊ သထုံရွှေစာရံစေတီ၊ ကျိုက်ထီးရိုးစေသည်၊ မော်လမြိုင်ကျိုက်သန်လံ စေတီ အစရှိသည့် အထင်ကရစေတီကြီးများကိုတည်ထားခဲ့ကြသည်။ ထိုင်းနိုင်ငံတွင် အကြီး ဆုံးဖြစ်သော ဖရပထုံစေတီ၊ ဇင်းမယ်နယ်တွင် ဝပ်ဘုရားဓာတုစေတီကြီးမျာကိုလည်း မွန်လူမျိုးများတည်ထားခဲ့ကြသည်။ ထို့အပြင် ပုဂံမြို့ဟောင်းရှိ အာနန္ဒာ အစရှိသော ပုဂံခေတ်ဦး စေတီကြီးများတည်ဆောက်ရာတွင်လည်းမွန်ပညာရှင်များ ပါဝင်သည်ဟု ဆိုကြသည်။ မွန်လူမျိုးတို့သည်ဗုဒ္ဓဘာသာနှင့်အတူ ရိုးရာနတ်ယုံကြည်သူများလည်း ဖြစ်သည်။ မွန်ရိုးရာနတ်များမှာ ဒေသအလိုက် အုန်းသီးနတ်၊ ဝတ်စုံနတ်၊ ကျည်တောက် နတ်နှင့် ရွာစောင့်နတ်များဖြစ်ကြပါသည်။ အုန်သီးနတ်ဆိုသည်မှာ မင်းမဟာ ဂိရိ နတ်ပင် ဖြစ်ပေသည်။ မြန်မာလူမျိုးတို့သည်လည်း မင်မဟာဂိရိနတ်ကို အထူးကိုးကွယ်ကြ ပေရာ မွန်နှင့်မြန်မာနတ်ကိုးကွယ်မှုများမှာဆက်စပ်နေပေသည်။ ထို့အပြင် သီခြားနတ်များ ဖြစ်သော ဦးရှင်ကြီးနတ် နှင့် နန်ကရိုင်းမယ်တော်နတ်များမှာ မွန်ရိုးရာနတ်များ ဖြစ်သော် လည်း မြန်မာများလည်းကိုးကွယ်ကြပေသည်။ 

မွန်လူမျိုးများသည် အလွန်ရှေးကျသောခေတ်များကပင်မြို့ပြ ပြည်ရွာများ တည်ထောင်ခဲ့ကြပြီး အုပ်ချုပ်ရေး စီမံခန်ခွဲရေးများကိုဆောင်ရွက်လာခဲ့ကြပေသည်။ အိန္ဒိယမှယဉ်ကျေးမှု များကို ဆက်ခံရရှိပြီးသည့်အခါ ထိုမှအုပ်ချုပ်ရေးစနစ်များ တရား စီရင်ရေးစနစ် များကိုရယူပြီး မိမိတို့လူမျိုးစရိုက်၊ ကိုးကွယ်သည့်ဘာသာတရားနှင့် လိုက်လျှောညီထွေ ဖြစ်အောင်ပြုပြင်ပြောင်းလဲကာ အုပ်ချုပ်ရေးတရားစီရင်ရေးများကို ဆောင်ရွက်ခဲ့ ကြပေသည်။ ရှေးခေတ်အခါက ဘုရင်စနစ်အုပ်ချုပ်ရေးပင်ဖြစ်သည်။မွန်တို့၏ အုပ်ချုပ် ရေးမှာ မင်းဧရာဇ်၊  နယ်စားများ၊ မြို့စားများ၊ ရွာသူကြီးများ စသည့် ပဒေသရာဇ် အုပ်ချုပ်ရေး စနစ်အတိုင်းပင်ဖြစ်သည်။ မွန်တို့၏အုပ်ချုပ်ရေးမှာ သထုံခေတ်တွင် မင်း ၃၃ ပါးအုပ်ချုပ်သည့် စနစ်ဖြစ် ဟန်တူကြောင်း ခေတ်လယ်မွန်ကျောက်စာများနှင့် မွန်ရာဇဝင် များတွင်တွေ့ရသည့် မြတ်စွာဘုရား သွားတော်ဓာတ် ၃၃ ဆူ အကြောင်းကိုကား၍ ဆိုကြသည်။ မင်း ၃၃ ပါးဆိုသည်မှာ မြင်းမိုရ်တောင်ထိပ်တွင် စိုးစံသော သိကြားမင်းသည် အကြီးအကဲဖြစ်သည်။ ထို့နောက် စတုမဟာရာဇ်ခေါ် လောကပါလ နတ်မင်း ၄ ပါး ရှိပြီး၊ နောက်တွင် ယက္ခသေနာပတိ ၂၈ ပါးရှိ သဖြင့် စုစုပေါင်း ၃၃ ပါးဖြစ်ပေသည်။ ဟံသာဝတီခေတ်သို့ ရောက်သောအခါ ထိုအုပ်ချုပ်ရေးကိုပင်အကျယ်ချဲ့က ၁၀၁ ပါး ထီးဆောင်းမင်းအုပ်ချုပ်ရေး ဖြစ်ပေါ်လာသည် ဟုဆိုသည်။ ဟံသာဝတီခေတ် ရာမည တိုင်း တွင် ပုသိမ်၊ ဟံသာဝတီ နှင့် မုတ္တမဟူသည် မဏ္ဍလ ၃ ရပ်ရှိပြီး၊ မဏ္ဍလ တခုစီတွင့် မြို့တော် တခုစီ နှင့် အရံမြို့ ၃၂ မြို့စီ ရှိရာ မဏ္ဍလတခုစီတွင် နယ်စားမင်းနှင့် မြို့စား ၃၂ ဦး၊ပေါင်း ၃၃ ဦးစီရှိပေသည်။ မဏ္ဍလ ၃ ခုပေါင်းလျှင် နယ်စား၊မြို့စား ၉၉ ဦးရှိပေသည်။ ထိုအထက်တွင်မှ မဟာဥပရာဇာခေါ် အိမ်ရှေ့မင်းနှင် ဧကရာဇ်မင်းတို့ရှိပေရာ စုစုပေါင်း ၁၀၁ ပါးဖြစ်လာ ပေသည်။ ထိုအချင်းအရာသည် ၁၀၁ ပါသော ထီးဆောင်းမင်းပုံစံဖြစ်မည်ဟု သမိုင်းပညာရှင် အိတ်ခ်ျ အယ်လ် ရှော့တို က လေ့လာ တင်ပြထားပေသည်။ မွန်တို့သည် အုပ်ချုပ်ရေးနည်းတူ တရားစီရင်ရေး အတွက်လည်း အိန္ဒိယမှ ဓမ္မသတ်ကျမ်းများကို ရယူပြီး မိမိတို့နှင့် လျှော်ညီအောင်ပြင်ဆင်ပြုစုကြပေသည်။ မြန်မာနိုင်ငံတွင်ပထမဦးဆုံးသော သမိုင်းတင် ဓမ္မသတ်ကျမ်းကို ပုဂံခေတ်တွင် ဒလ (တွံတေး)မြို့မှ မွန်ဆရာတော် ဓမ္မဝိလာသမထေရ်ပြုစု ကြောင်းဆိုကြပေသည်။ နောက်ပိုင်း ခေတ်များတွင် သုံးသော ဓမ္မသတ်ကျမ်းများ၏အခြေခံ မူလကျမ်း မုတ္တမမြို့တော်ကို တည်ထောင်သော ဝါရီရူ မင်းလက်ထက်တွင် မွန်ပညာရှင်များ ပြုစုခဲ့ကြပြီး ဝါရီရူဓမ္မသတ်ဟု တွင်ပါသည်။ ထိုဝါရီရူ ဓမ္မသတ်ကျမ်းကို ဘုရင့်နောင် မင်းတရား လက်ထက်တွင် မြန်မာ ဘာသာသို့ ပြန်ဆိုခဲ့ ပေသည်။ ထိုကာလအတွင်းမှာပင် ထိုင်းဘာသာသို့လည်း ပြန်ဆိုခဲ့ကြပေသည်။ ထိုဓမ္မသတ်ကျမ်းသည် ယနေ့အချိန်အထိ မြန်မာနိုင်ငံနှင့် ထိုင်းနိုင်ငံတို့တွင် တရား စီရင်ရေးအတွက်လက်ခံကျင့်သုံးနေသော ဗုဒ္ဓ ဘာသာ တရား ဥပဒေ၏ အခြေခံပင် ဖြစ်လေသည်။ 

မွန်လူမျိုးများသည် သမိုင်းကြောင်းရှည်လျှားပြီး ရှေးအခါကပင်မြိုပြပြည်ရွာများ တည်ထောင်ခဲ့ကြသည်။ မိမိတို၏ကိုယ်ပိုင်ယဉ်ကျေးမှုများအပြင် အိန္ဒိယမှယဉ်ကျေးမှုများ ကိုလည်း လက်ခံရရှိပြီး မိမိတို့နှင်လျှော်ညီအောင်ပြုပြင်ခဲ့ကြသည်။ မွန်လူမျိုးများအခြေစိုက် ခဲ့ရာ ဒေသများတွင် ဂီတ၊အက သုခုမဆိုင်ရာ အထောက်အထားများအဖြစ် ရုပ်ကြွ၊ရုပ်တုများ တွေ့ရပေသည်။ ရှေးတရုတ်မှတ်တမ်းများတွင် ခွန်လွန်ဟုခေါ်သောမွန်လူမျိုးများသည် အဆိုအကကိုခုံမင်ကြပြီး အိမ်များတွင်ပင်စည်မျာကိုတီးခတ်ရန်စီစဉ်ထားကြပြီး ဂီတနှင့် အကတွင်ထူးချွန်ကြသည်ဟုဆိုသည်။ အေဒီ ၉ ရာစုဦးတွင် တရုတ်နိုင်ငံသို့သွားသော ပျူသံအဖွဲ့တွင် အနုပညာအဖွဲ့လည်းလိုက်ပါသွားကြပြီး မွန်ဂီတပညာရှင်များပါဝင်ကာ မွန်တူရိယာများကိုတီးမှုတ်ကြကြောင်း ရှေးတရုတ်မှတ်တမ်းများတွင်တွေ့ရပေသည်။ အေဒီ ၈ ရာစု ဂျပန်၌ ထင်ရှားသော နန်းတွင်းအကတမျိုးသည် ဒွါရဝတီမွန်လူမျိုးတို့ဆီမှ ရောက်လာခြင်း ဖြစ်ဟန်ရှိကြောင်း ဂျပန်းရှေးမှတ်တမ်းတခုတွင်ပါရှိပေသည်။ ပုဂံခေတ် ကျန်စစ်သားမင်း၏နန်းတည်မွန်ကျောက်စာတွင် နန်းတည်အခန်းအနား၌ မြန်မာသီချင်း၊ မွန်သီချင်း၊ ပျူသီချင်းများ တင်ဆက်ဖျော်ဖြေကြောင်းပါရှိပါသည်။ ပုဂံခေတ် အခါတွင်ပင် မွန်နှင့်မြန်မာ အနုပညာယဉ်ကျေးမှုများ ဖလှယ်နေကြပြီကိုသိရှိနိုင်ပေသည်။ နောက်ပိုင်း ခေတ်များတွင်လည်း မြန်မာနန်းတော်တွင် မွန်အနုပညာရှင်များဖျော်ဖြေခြင်းနှင့် မွန်နန်းတော်တွင် မြန်မာအနုပညာရှင်များဖျော်ဖြေကြကြောင်းတွေ့ရပေသည်။  မွန်စာပေ များတွင် မွန်ဘုရင်များလက်ထက်အခါက မွန်အကများနှင့် မွန်တူရိယာပစ္စည်းများ အကြောင်းကို တွေ့ရပေသည်။ မွန်တူရိယာများတွင်း စည် ၂၀ မျိုးနှင့် အခြားတူရိယာ ၂၂ မျိုးရှိကြောင်းဖော်ပြကြပေသည်။ ယခုအချိန်အထိ တီးခတ်နေသည့်မွန်တူရိယာများထဲတွင် မိကျောင်းတူရိယာနှင့် လခြမ်းတူရိယာတို့မှာ မွန်တို့၏ကိုယ်ပိုင်တူရိယာများအဖြစ် ထူးထူး ခြားခြားတွေ့ရပေသည်။ ကုန်းဘောင်ခေတ် သာယာဝတီမင်းလက်ထက်တွင် မွန်ဂီတ သံများကိုအခြေခံ၍ မြန်မာတေးသီချင်းမျာရေးစပ်ခဲ့ကြသဖြင့် မြန်မာမဟာဂီတ သီချင်းကြီး များတွင် မွန်သီချင်းဟူသည့် ကဏ္ဍတရပ်ထွန်းကားခဲ့ပေသည်။ 

မွန်လူမျိုးများသည်ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်အများစုဖြစ်ပေရာ ဗုဒ္ဓတရားတော်နှင့်အညီ ဆောင်ရွက်ကြပေသည်။မွန်လူမျိုးတို့သည်ရိုးရာနတ်ကိုလည်းယုံကြည်ကြပေရာ ရိုးရာရှိသည့် အတိုင်း ဆောင်ရွက်ကြရပေသည်။ မွန်လူမျိုးများသည်လောကီကျမ်းဂန်များကိုလည်း ယုံကြည်သည်ဖြစ်ရာ ထိုကျမ်းသတ်မှတ်ချက်များအတိုင်း ဆောင်ရန်ရှိသည်တို့ကို ဆောင်ရွက် ကြပေသည်။

ဆောင်ရန်အချက်တွင်ဖော်ပြသည့်အတိုင်းပင် ဗုဒ္ဓတရားတော်နှင့် မစီလျှော်သော အမှုများကိုရှောင်ကြရပါမည်။ရိုးရာနတ်ကိုးကွယ်မှုများမှဆန့်ကျင်နေသည်များကို ရှောင်ကြဉ် သင့်ပါသည်။ လောကသိဒ္ဓိ စသော မွန် လောကီကျမ်းများတွင် မသင့်ကြောင်း ဖော်ပြထားသည်တို့ကို ရှောင်ကျဉ်သင့် ပေသည်။ မြန်မာတို့သည်မွန်လူမျိုးတို့ကို ပုဂံခေတ်က တန်လိုင်ဟုခေါ်ပြီး တောင်ငူခေတ် မှစ၍ တလိုင်းဟုခေါ်ပါသည်။ သို့ပါသော်လည်း ကုန်းဘောင်ခေတ်တွင် မြန်မာတို့က မွန်တို့ကို နှိမ့်ချလိုသည့်သဘောဖြင့် တလိုင်းဟု ခေါ်သည်ဟု မွန်လူမျိုးများကယူဆသဖြင့်မွန်လူမျိုးများအား တလိုင်းဟုခေါ်ခြင်းမှရှောင်ကြဉ် သင့်ပေသည်။