တိုင်းနေလူမျိုးများသည် မွန်ဂိုလွိုက်အနွယ် ထိုင်းတရုတ်အုပ်စုမှ ပေါက်ဖွားဆင်းသက် လာသူများဖြစ်ပါသည်။ တိုင်းလေရှမ်းလူမျိုးများသည် (၁)ရာစုခန့်မှစ၍ ရှမ်းပြည်ထောင်စု နန်ချောင်နိုင်ငံတော်ဒေသတွင် နေထိုင်ခဲ့ကြသည်။ နန်ချောင်နိုင်ငံကို မြန်မာ့သမိုင်းတွင် ဂန္ဓာလတိုင်း၊ ဂန္ဓရာဇ်တိုင်း၊ ဂန္ဓာရာဇာစ်ပြည်ဟု အမည်အမျိုးမျိုးခေါ်ဝေါ်ကြသည်။ 

ခရစ်သက္ကရာဇ် (၁၂၅၂)ခုနှစ်တွင် မွန်ဂိုတို့၏ စစ်ဘေးဒဏ်ကြောင့် နန်ချောင်နိုင်ငံ ဒေသတွင် နေထိုင်ကြသော တိုင်းလေတိုင်းရင်းသား ရှမ်းလူမျိုးတို့သည် ယခင်ယိုးဒယား(ထိုင်း) သို့လည်းကောင်း၊ မြန်မာပြည်သို့လည်းကောင်း၊ အင်ဒိုချိုင်းနားသို့လည်းကောင်း စသည့်နေရာ ဒေသများသို့ ရေကြည်ရာမြက်နုရာသို့ ပြောင်းရွှေ့သွားကြလေသည်။

တိုင်းနေ(ခ)တိုင်းလေ၏ ဝေါဟာရအဓိပ္ပါယ် 

တိုင်းလေဟူသောဝေါဟာရမှာ ရှမ်းစကားဖြစ်ပြီး မြန်မာဘာသာအားဖြင့် အထက်ရှမ်းဟု အဓိပ္ပါယ်ရသည်။ အချို့‌သောရှမ်းတို့က တိုင်းနေဟု ခေါ်ကြသည်။ တိုင်းလေနှင့် တိုင်းနေ ဟူသော ဝေါဟာရမှာ အဓိပ္ပါယ်အတူတူပင်ဖြစ်လေသည်။ ရှမ်းလူမျိုးတို့သည် ရောက်ရှိသော နေရာဒေသကို အမှီပြု၍သော်လည်းကောင်း၊ နီးစပ်ရာမြစ်ချောင်းများ၏ အမည်ကိုအမှီပြု၍ သော်လည်းကောင်း၊ ရိုးရာဝတ်စုံ၏ အ‌ရောင်အဆင်းကို အစွဲပြု၍သော်လည်းကောင်း၊ ၎င်းတို့၏ လူမျိုးနာမည်ကို ပြောင်းလဲမှည့်ခေါ်လေ့ရှိသည်။ မြောက်ပိုင်းဒေသကို ရှမ်းများက အထက်အရပ်ဟူ၍လည်းကောင်း၊ ရိုးရာဝတ်စုံ၏ အရောင်အဆင်းကို အစွဲပြု၍ သော်လည်းကောင်း၊ ၎င်းတို့၏ လူမျိုးနာမည်ကို ပြောင်းလဲမှည့်ခေါ်လေ့ရှိသည်။ မြောက်ပိုင်းဒေသကို ရှမ်းများက အထက်အရပ်ဟူ၍လည်းကောင်း၊ မြောက်အရပ်ဟူ၍လည်းကောင်းခေါ်ကြသည်။ ထိုမြောက်ပိုင်း‌ ဒေသ သို့မဟုတ် အထက်ပိုင်းဒေသတွင် နေထိုင်ကြသောရှမ်းများကို တိုင်းနေ(ခေါ်)တိုင်းလေဟု ခေါ်သည်။ 

ဝတ်စားဆင်ယင်မှု

(က) အမျိုးသားဝတ်စုံ

တိုင်းလေအမျိုးသားများသည် နက်ပြာရောင်ဝမ်းဆက်ဝတ်စုံနှင့် နက်ပြာရောင်ခေါင်းပေါင်းကို ဝတ်ဆင်ကြပါသည်။ ခေါင်းပေါင်းတွင် အလျား(၂)ကိုက် တစ်ထွာ နှင့် အနံ ကိုးလက်မရှိသည့်အစဖြင့် အသုံးပြုကြသည်။ အပြာရောင် စတစ်ကော်လံ သို့မဟုတ် ကော်လံ ကတုံးအင်္ကျီကို ဝတ်ဆင်ပြီး ပုစဉ်းခေါင်းကြယ်သီးဖြင့် တပ်ဆင်ကြသည်။ နက်ပြာရောင် ဘောင်းဘီဖြင့် အလှဆင်၍ ဘောင်းဘီခေါင်းနားနှင့် ခြေဝနားတွင် ရှမ်းမိတ်တပ်၍ ဝတ်ဆင်ကြပြီး အိတ်ထောင်သုံးလုံးနှင့် ဘေးခွဲအင်္ကျီဝတ်ဆင်ကြသည်။ ခါးစီးတွင် အနီရောင်ဖဲပြားစအပြား ဆယ်လက်မနှင့် အရှည်နှစ်ကိုက်ခွဲကို အသုံးပြုကြသည်။ 

(ခ) အမျိုးသမီးဝတ်စုံ

တိုင်းလေအမျိုးသမီးများသည် ဆံပင်ကို ဆံကျစ်ကျစ်ပြီး ခေါင်းကိုပတ်ထား၍ လေးလက်မ အပြားရှိ ခေါင်းပေါင်းအမဲနှင့် ဆံကျစ်ပေါ်တွင်တင်ပြီး အလှဆံထုံးကို ခေါင်းပေါင်းပေါ်တွင် ပန်ရသည်။ စတစ်ကော်လံအင်္ကျီအနက်နှင့် ပုဇဉ်းခေါင်းအနက်ရောင်တပ်ဆင်ကြသည်။ ငွေသားဖြင့် ပြုလုပ်ထားသော လည်ရွဲကုံးဖြင့်ဝတ်ဆင်ပြီး အနက်ရောင်လုံချည်ကို ရောင်စုံဖဲပွင့်စ အစိမ်းရောင်၊ ပန်းရောင်၊ အဝါရောင်၊ စသည့်အရောင်များကိုသုံးပြီး ဝတ်ဆင်လေ့ရှိသည်။ ခါးစည်းကြိုးကို အပြားနှစ်လက်မနှင့် အရှည်သုံးကိုက်ခွဲရှိသော ပိတ်စအနက်ပေါ်တွင် အဖျားပိုင်း နှစ်ဖက်စလုံး လက်ပန်းထိုးဖြင့် ထိုး၍ အသုံးပြုကြသည်။